Қалдық өңдеу қолымыздан келмей ме?

«Жиенқұлға келгенде шықпайды үнім» деп Сара қыздың зар илейтініндей,  еліміздің тұрмыстық қалдықтарды өңдеуге келгенде бәсі төмен. Өйткені күніне қап-қап шығатын қалдықтарды қайта өңдейтін зауыт-фабрикалар санаулы-ақ. Бүгін ашылғанының өзі «тумай жатып туа  шөкті». Кеше туып, ертеңінде «шетінеп» кетеді. Ал жыл сайын республикада 5 млн тонна шамасында қатты тұрмыстық қалдықтар  пайда болады екен. Тек оның 5 пайызы ғана қайта өңдеуден өтеді. Қалғаны іске аспай, ашық аспан астында қарға-құзғындарға қорекке айналады.
Мамандардың мәліметтеріне сү­йен­сек, қазір даламызда 22 млрд тонна тұр­мыс­тық қалдық пен қоқыс жинақталыпты. Оның 16 млрд тоннасы техногендік, ми­нералды қалдықтар болса, 6 млрд тон­насы – адам денсаулығына аса қауіпті хи­миялық қалдықтар. Мұның сыртында өнер­кәсіптік қалдықтардың үлесі тіпті ора­сан. Оларда 25 млрд тонна қалдық тұнып тұр қазір. Швед ғалымы Нильс Бордт: «Адамзат атом бомбасынан жо­йыл­майды, олар өз қалдығына тұншығуы мүмкін», – депті. Олай емес деп көріңізші, кәне! Осыдан кейін...
Отанымыз отқа қарап отырған жоқ. Сөйте тұра, еліміздің бірде-бір қала­сында, қас қылғанда, қалдықтарды қайта өңдейтін жібі түзу зауыт я фабрика жоқ екен. Мұны құзырлы орындар да жайып салып отыр. Ашық айтпасқа амал да қалмай бара жатқан сияқты. Өйткені тұр­мыстық қалдықтарды құртудың шарасын тап­паса, аймақтардың қоқыс айлағына айналып кету қаупі бар. «Алматының өзін­де тұрмыстық қалдық 3 млн текше метр үстінде» дейді деректер. Ал өзге үл­кен қалаларда жылына бір адамға шақ­қан­да жалпы 300 келі тұрмыстық қалдық келе­ді, оның ішінде азық-түлік қалдық­тарының жылдық мөлшері – 80-90 келі. Қалдықтар туралы әңгіме қозға­сақ, беті­міз қоса қызарады осы күні. Себе­бі қал­дық-қоқыстың төркінін терге­сеңіз, тұр­ғын­­дардың мәдениетсіздігі сопаң етіп шы­ға келеді.
Еуропалықтар бұл іске аса ыждағат­ты­лық танытыпты. Оларда бұл іс – «жүр­дім-бар­дым» емес, бүтіндей индустрия. Че­хия астанасы Прагада қағаз бен плас­­ти­­­калық заттарға, шыны шишаларға арналған жеке-жеке қалдық салғыш кон­тей­нерлер қойылады. Тұрғындар оларды шатастырып алмас үшін әрқайсысы түрлі түске боялып, сыртында «қағаз үшін», «плас­­тикалық бұйымдарға», «шыныға ар­­налған» деген жазулары бар деседі. Тұр­­ғындары да бұл тәртіпті бұзбайтын сияқ­ты. Сөйтіп, бізге қарағанда мәдениет­тірек секілді.
Оның үстіне, өркениетті елдерде, ком­му­налдық қалдықтарды залалсыз­дан­ды­ру мәселесіне айрықша назар ауда­рыл­­ған. Оны өңдеу мен кәдеге жа­рату ар­­қы­лы қалдықтардан құтылуға барын са­луда. Өйткені қазіргі тұтыну қал­дық­та­рының құрамында 40-қа жуық қа­уіпті зат бар (!). Мұны тәуелсіз сарапшылар айтады.
Ән болған, жыр болған Алматыны қал­дықтан құтқарады деген бір зауыттың осы­дан бірнеше жыл бұрын ашылғанын құлағымыз шалған еді. Әйткенмен, тіл тиіп, көз өтті ме, кім білген? Жөргегінен шық­пай жатып тұншығыпты. 2010 жыл­дары дәл осындай зауыт Қарағандыда ашылмақ болатын. Бірақ ол да «шар» етті де, дүниенің есігін тарс жауып, кете бар­ды. Бұл күні дәтке қуат – бұдан көп уақыт бұ­рын жасалған Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агент­тігінің «Осы бағытта келесі жылы елі­міз­дің сегіз қаласында тұрмыс­тық қал­дық­тарды өңдеу жүйесін енгізу үшін техни­калық негіздеме жасалмақ. Бұған бюд­жеттен қолдау жасалды» деген мәлім­демесі. Соның негізінде 2020 жыл­ға дейін 41 қалада қатты тұрмыстық қал­дық­тарды өңдеу жүйесін енгізу көзделген.
Ішіп-жеп қана қоймай, оның қалды­ғы­нан қызыққа батқан елдердің басында немістер тұр. Германияның тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеудегі үлесі– 48 пайыз. Бельгия, Швеция, Швейцария секілді елдер 36-38 пайызды құрайды екен. Бізде ше? Мәліметтер өзіміз шелектеп төгетін қалдықтардың 2,5, ары кетсе 5 пайызы ғана кәдеге асатынын айтады. Қалған 97,5 пайыз қалдық қоныс тепкен «құтты орнында» құрт-құмырсқаның ордасына айналады.
Жә! Белден кешіп жүрген баклашка мен полиэтилен пакетке келейік. Оның құрамында ағзамызға зиян талай пәлекет барын білеміз бе? Бұлар басқа қалдықтар секілді қарап жатып шірімейді. Осыны түйсінген өркениетті елдер пакет қол­да­нуға тыйым салыпты. Мәселен, Италия. Полиэтилен пакетті пайдалануға үзілді-кесілді қарсылық танытыпты. Өйткені бір адам жылына 400 полиэтилен пакет тұтынады екен. Алайда оның пайдаланылу мерзімі – 10-12 минут қана. Ал бір пакеттің табиғи жағдайда жойылуы үшін кемі 400 жыл уақыт керек екен. Оны көм­ген күннің өзінде үш-төрт ғасыр бойы шірімейтін көрінеді. Германияда, Ирландияда, Оңтүстік Африка мемлекеттерінде оны ірі көлемде пайдаланғандарға салық міндеттеліпті. Тайваньда пластик, пакеттер сауда орындарынан мүлдем алып тастал­ған. Есесіне атақты дизайнерлер сауда-саттыққа арналған зиянсыз сөмкелерді ой­лап тапқан. Осыған орай ағылшын ға­лым­дары «ірі қалалардың әрбір тұрғыны тым болмағанда бір жаңа пакетті пайдаланудан бас тартса, ауаға жайылатын зиян­ды заттардың көлемі жылына 1 мың тоннаға кемиді» депті.
Бұдан біраз бұрын еліміздің Қоршаған ортаны қорғау министрлігі Үкімет алдында экологияның жай-жапсарын жайып сал­ғанын білеміз. Еліміздегі бас табиғат қорғаушысының қоршаған ортаға қандай қиянат жасап жүргенімізді мүшелеп, жіліктеп бергені мәлім. Сөйтсек, жұртты бір жұ­тым­ таза ауаға зар қылушылардың ішінде бірінші орында ілеспе газ бен өндірістік қалдықтарды шығарушы һәм еліміздің энергетикалық секторындағы құрылымдар екен. Жинақталып қалған өнеркәсіптік қалдықтардың салдарын жоғарыда айт­тық. Министрліктің мәлімдеуін­ше, Қа­зақстан энергетикасының 87 пайызға жуығы көмір арқылы жұмыс істейді. 2020 жылға қарай ауаға шығатын қалдық­тар­дың ішінде көмірдің үлесі жалпы көлемнің 66 пайызын құрайды деген болжам бар.
Қойшы, сонымен, қала да, дала да «ән салып тұрған» жоқ. Қоқысқа, шиша-шөл­мекке, пакетке көміліп тұр. «Денсаулық кепілі – тазалық». Үйіндінің арасында жү­ріп адасқан бізде қайдағы денсаулық?! Қоқыс салатын контейнерлердің өзі «арнасынан» асып-тасып жатады. Одан қал­ғанын көрсоқырлар бықсытып өртейді. Күлі көкке ұшады. Онда қанша індеттің ұя салғанын кім білсін?! Балконнан, терезеден қоқысты лақтыра салу немесе далаға шығармай, үй ішіне тастап кету, болмаса аулаға қалдыру секілді ұятсыздыққа мо­йынсынып алыппыз әбден. Етіміз өліп кеткен. Көзіміз ашылмай келеді. Әдеп, мәде­ниет мүлде ұмытылған.
Осыдан барып қоғамдық сұраныс туады. Ол – тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдейтін зауыт пен фабрика. Аяқастынан Америка ашудан қашықпыз. Бүйректен сирақ шығарып отырған да жоқпыз. Бүгіннің сұранысы – бұл.
«Тұрмыстық қалдықтарды қайта өң­дейтін зауыттарды көптеп ашу аса қажет. Өйткені қалдық төгетін арнаулы полигонмен қатар, ашық-шашық жатқан карьерлерге қалдықтарды айналдыра төгу әдетке айналған. Мәселен, Қарағандының өзінде бұл күні ресми түрде бір полигон болға­нымен, есепке алынбағаны аз емес. Егер Қарағандыда қалдық өңдейтін зауыт салынса, қалдықтар 10 есеге азаяр еді», – дейді мамандар.
Дмитрий КАЛМЫКОВ, Қарағанды экомұражай басшысы:
– Мұндай полигондарда қалдық­тар – бірнеше миллион тонна. Бұл болса қалдықтарға оттегінің және оттегіде болатын бактериялардың өтуін тоқ­та­тады да, оттегі жойылып кетеді. Оның орнына оттегі қажет емес бактериялар пайда болады. Сөйтіп, олар метан шығарады. Бұл табиғи газ, абайламаса, жануға бейім. Сондықтан да қоқыс төгілген айлақтарда өрттер жиі туындайды. Мұнымен күрес күрделі емес, тіпті белгілі бір мөлшерде тиімді. Ұңғы бұрғылап, құбыр қойып, қарапайым ауа компрессоры арқылы газды сорып алады кей елдер. Ол жанғыш болған­дықтан, генератор қойып, электр қуатын өндіріп те алып жатыр. Әлемде мұндай жүздеген жоба бар. Тек бізде емес...