Киелі құс құрып кетудің алдында тұр

Орнитолог ғалымдар бүгінде елімізде үкінің тым азайып бара жатқанына алаңдаулы. Алайда ұлттық қолөнерде аса сұранысқа ие, сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрімізде кәделі сый ретінде жүретін үкі қауырсындары базарларда сықап тұр. Ұзынша таяқтың ұшына неше түрлі ағын, қарасын, сары түсті үкінің қауырсындарын қадап қойып, саудасын қыздырып жатқандар көп. Бағасы аса қымбат та емес. 1-2 мың теңгенің айналасында. Бірақ үкі қауырсынының бағасын сұраған соң саудаласпай алу керек деген қағидаларын көлденең тартып, біраз ақшаға пұлдай қояды. Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген, бірақ қорғау, көбейтуі кемшін болып тұрған құсқа, расында да, қамқорлық қажет болып тұр. Әйтпегенде, қалыңдықтарымызға, бесіктің басына тағатын үкі таппай қалатын түріміз бар.

Пайдасы көп, зияны жоқ....
Бір қарағанда көпшілік үкіні тек үлпілдеген жүні ғана кәдеге жарайды деп ойлауы бек мүм­кін. Алайда өткір көзді «түн қарақшысы­ның» келтірер пайдасы шаш-етектен. Бидай алқап­тарындағы зиянкестерді түп-тұқия­ны­мен жоятын да – осы құс. Ен даладағы егістік­тегі кеміргіштерден тегін залалсыздандырады. Жыл өткен сайын саны да кеміп, сиреп келе жатқан құстың жауы көбейіп тұр бүгінде. Ең басты дұшпаны – әрине екі аяқтылар. Ұстап алып, үкінің үлпілдеген қауырсынын базар­дағы көтерме саудагерлерге сатса, қалтасын бір­аз қампайтады. Аз құсты аялаудан да бұ­рын ақша қажеттірек болуы, осылайша, тұқы­мын тұздай құртуға бет алғандай. Мекені адам аяғы баспас құз жартас, шөлді алқап, ит тұмсығы батпас орман болса да, теңге деп тентірегендер ол жақтан да тауып алуда. Ре­сей­лік ғалымдар үкінің жылдан-жылға аза­йып бара жатқандығынан кеміргіштердің тым көбейіп кеткендігін, соның салдарынан қайбір жылдары егіс алқаптары түсім бермей қойғанын айтып дабыл қаққан болатын. Ал бізде тым-тырыс... Бір кездері Түрікменстан­ның Красноводск қаласына елімізден жүз­де­ген үкі әкетіліп, басын көбейткен екен. Таби­ғат ананың баурайына жіберілген соң олар­­дың жыл сайын 600 данасын аулап, саты­лымға шығарып отырған екен.  Өткен ғасыр­дың 80-ші жылдары Қызылорда өңірін­де көбірек кездеседі деп бақылауға шық­қан В.Мищенко бастаған орнитологтер бірді-екілі ғана үкі кездестіргендіктерін жазыпты. Одан басқа үкіге мойын бұрып, маңызды мәселе көтерген маман болмапты. Өкінішті, әрине. Соның салдарынан бүгінде елімізде қанша үкі қалғаны туралы бірде-бір мәлімет жоқ.
Тек «Қызыл кітапқа» ендірілгені ғана – медет. Алайда оның да қорған болып жарытар түрі жоқ. Натуралист ғалым А.Брем үкіні ұзақ жыл­дар зерттеп, арнайы ғылыми талдау жаса­ған. Оның пайдасы орасан екенін білген ға­лымның үкіні «түн хан­задасы» деп ата­уы, әрине, тегіннен тегін емес. Ал біз...Үкі біткенді «Қызыл кітапқа» қуып тыққандай­мыз да, бірақ...
Ұлттық қолөнерде аса сұранысқа ие...
Үкіні қасиетті құс санайтын қандас­тары­мыз оның үлпүлдегін тіл-көзден сақ­тайды деп баланың бесігіне, қалыңдықтың ора­ма­лы мен сәукелесіне, домбыраға, үйдің төріне, тіпті шашасына шаң жұқ­тырмас тұл­парларға да таққан. Қазақы дәстүрде құдандалы екі жақ үкі тағу рәсімін жасаған. Бүгінгі күні де үкінің қауырсынына деген құрмет бәсеңдемеген. Автокөлікке дейін үкі тағып қоятын бол­ғанбыз. Ұлы ержетіп, қызы бойжетіп отырған отбасының үкіге деген сұранысы жоғары. Базардағы сауда­гер­лердің сау­дасын қыздыратын да – солар. Қыз жасауына қосылар басты кәде­нің бірі де – осы үкі. Келін түсірсе де үкіні шымыл­дыққа тағып қояды. Бүгінде ұлттық қол­өнер бұйымдарына, кәдесыйларға сұра­ныс жоғары екені белгілі. Қолөнер ше­берлері үкіні базардағы сөреге жеткіз­бей қағып кететін болған. Өйткені үкіні қоспай жасайтын бұйымдары кемде-кем. Әрі үкі қауырсынын сатып алушылардың көшін бастайтын да – осы шеберлер.
Шарипа ЕСІМҚЫЗЫ, суретші, қолөнер шебері:
– Бүгінде ұлттық нақыштағы бұйым­дарға көзқарас өзгеріп, қандастарымыз көптеп сатып алуда. Қыз жасауын тіккен­де жастықтарына үкі тағамыз, шымыл­дық тіккенде де үкісіз сәні жараспайды. Ұлттық киімдерге де орайын тауып үкіні әдемілеп тігеміз. Әсіресе баскиімдердің ажарын ашып тұратын атрибуттардың бірі. Қысқасы, үкісіз жасайтын дүниеміз аз. Тапсырыспен көптеп сатып алып қоя­мыз. Сатушылардың қайдан алатынын білмеймін. Бірақ кейде сатып алуға да таппай қалатын кездеріміз болады.
Бүгінде облыс орталықтарындағы зо­обақтарда, биологиялық орталықтарда үкі­ні баптап, бағып отыр. Егер қараторғай, кептер сияқты күнде көріп жүретін құс болса, оны зообаққа апармасы анық, әри­не. Былтыр Семей қаласындағы биология­лық орталықта үкі балапан басып шыға­рып, талайларды таңғалдырып еді. Осы уақыт­қа дейін тек еркіндікте, өз ұясында ғана ба­ла­панын басады деген үкі жүрісінен жа­ңылып, «жаңалық» ашқан болатын. Үкінің мұндай жағдайда дүниеге келуі өте сирек құбылыс саналады екен... Бүгінде ауыл-аймақтан ауып, таудың бөктеріне қашып кеткен үкі біткеннің тұқымы тұздай құрып кетпес үшін әлі де кеш емес секілді. Ол үшін «Қызыл кітапқа» енген киелі құсты базарларға кімдер, қайдан әкеліп сауда­лап жүргеніне бақылауды күшейту қажет сықылды. Бәлкім, сонда мәселе шешімін табар?!
Нұртай ДАСТАНОВ, биолог:
– Өзім тауға жақын ауылда тұрамын. Бұрындары тауға шыққанда үкінің ұясын көптеп кездестіретінбіз. Құз, жартасты қиын жерлерге ұя салатын құсты алыстан болса да көретінбіз. Бүгіндері ұясы да, өзі де көзге шалынбайды. Аудандағы, об­лыстағы ауыл шаруашылығы бөлімде­ріне сиреп бара жатқан құсқа қамқор­лықты күшейтетіндей бір талап қою ке­рек сияқты.