Ғылымның бәсекелестігін арттырудың тетігі – білікті мамандар даярлау

Абылай САНСЫЗБАЙ, ҚР Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институтының бас директоры, ветеринария ғылымының докторы, профессор:

– Абылай Рысбайұлы, әңгімемізді өзіңіз басқаратын Биологиялық қауіп­сіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институтының тыныс-тіршілігінен бас­тасақ. Мекемедегі ғылыми жетістіктер мен ізденістер нәтижесі, ғылыми жа­ңа­шылдық көрсеткіші қаншалықты дең­гейде? Ғылым ордасы бүгінгі талап үдесінен, заманауи сұраныс межесінен шыға алып отыр ма?
– Әлбетте. Жауабымды дерек-дәйек­термен нақтылай аламын. Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институты (БҚПҒЗИ) бүгінде био­логиялық қауіпсіздік, биотехнология, им­му­нология, вирусология, молекулярлық био­логия және фитопатология саласында Қазақ­стан­дағы алдыңғы қатарлы ғылыми ор­талықтардың бірі болып саналады. Ин­ституттың зерттеу жүргізуден бастап, өнім жасап шығару мен оны өткізуге дейінгі жұмыстар тізбегін үзбей жүргізуді қам­та­масыз ететін ғылыми-техникалық және өндірістік заманауи инфрақұрылымы бар. Оның ерекшелігі де – сонда. Мақсатты бағытта дамып келе жатқан ғылыми-зерт­теу орталығының аса маңызды жетіс­тіктері аз емес. БҚПҒЗИ Қазақстанның агроөнер­кәсіп кешенін ең қажетті вакцинаның 19 тү­рімен және 10 диагностикалық тест-жү­йесімен қамтамасыз етіп отыр. Салалық зерт­теу аясы тұрақты түрде кеңейіп келеді. Тек соңғы 10 жылдың ішінде институттың ғылыми қызметкерлері еліміз үшін маңызы айтарлықтай 30-ға жуық ғылыми-тех­ника­лық бағдарламаны жүзеге асырып, Қазақстанның ішкі нарығы мен шетелдерге жеткізілетін биопрепараттардың 60-тан астам түрін жасап, қолданысқа енгізді...
– Осыдан біраз жыл бұрын сіздердің ұжымның ғалымдары құс тұмауына қарсы вакцина жасап шығарғанын естіп едік. Осы туралы аз-кем тоқтала кетсеңіз...
– Қазақстан дүниежүзі бойынша құс тұмауына қарсы өз вакцинасы бар, сон­дай-ақ шошқа тұмауына қарсы дес бере алатын дәрі жасап шығарған санаулы мем­лекеттердің қатарына кірген. Жоғары патогенді құс тұмауынан еліміздің биоло­гиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 2006 жылы институтта Қазақстанның құс шаруашылығы саласы үшін H5N1 деген шарт­ты атаумен ветеринарлық вакцинаны дайындау технологиясы жасалды. Ел Тәуелсіздігінің 15 жылдығы құрметіне «Қазақстан – 15» деген атауға ие болған бұл вакцина еліміздің бірқатар құс шаруа­шылығында сынақтан өтті және қазіргі уа­қытта ол институтта дайындалады.
Басқа да маңызды әрі нәтижелі ісіміз көп. Айтар болсақ, Ауыл шаруашылығы министрлігінің желісі бойынша еліміздің агроөнеркәсіптік кешендерін қой шешегі­не, ұсақ күйіс қайырушы жануарлар оба­сы­на, қойлардың контагиозды эктимасына және құс тұмауына қарсы вакциналармен қамтамасыз етеміз. Сондай-ақ БҚПҒЗИ соң­ғы екі жыл бойы мүйізді ірі қара трихо­фитиясына қарсы вакцинаны Түркияға экс­порттап келеді. Ғылыми ізденіс пен жаңа­шылдыққа талпыныс аясы уақыт өт­кен сайын өз көкжиегін кеңейте түсуде жә­не еліміздің мүддесі үшін кеңейе де бер­мек. Оған ғалымдарымыз бен ғылыми қыз­меткерлеріміздің ізгі қызметтері дәлел.
Ұжым ғалымдары денсаулық сақтау сала­сы үшін де үздіксіз ізденіс үстінде. Мұны, ең алдымен, ғылыми қызметкерле­рі­міздің ғылыми әлеуетінің жоғарылығы­мен байланыстырар едім. Институт ғалым­дары республикамыз үшін айтарлықтай ин­новациялық ғылыми жетістіктерге қол жеткізіп келеді. Атап айтар болсақ, Қазақ­станда бірінші рет денсаулық сақтау саласы үшін пандемиялық тұмауға қарсы A/H1N1Refluvac және A/H5N1 Kazfluvac вак­циналары жасалып, отандық ғылыми институттар мен Ресейдің халықаралық таны­малдыққа ие ірі ғылыми орталықта­рын­да клиникаға дейінгі және клиникалық сынақтардан сәтті өтті. Клиникалық зерт­теулер нәтижесі рефлювак және каз­флювак вакциналарының барлық пара­метрлер бойынша еуропалық және халық­аралық талаптар мен вакциналарға қойы­латын талаптарға сәйкес келетіндігін анықтады. Сынақ барысын бақылаған Бү­кіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы­ның сарапшылары қазақстандық вакци­налардың жоғары сапасы мен қауіпсіздігін атап көрсетті. Атап айтар жайт – институты­мыздың медицина және ветеринария са­ла­сында ғылыми қызметтің нақты нәтиже­леріне және зияткерлік меншікті енгізу игі­лігіне қол жеткізуіне Қазақстан Респуб­ли­­касының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың отандық ғылымды дамытуға мемлекеттік тұрғыдан қолдау көрсету жөніндегі ықпал­ды тапсырмасы, сондай-ақ ҚР «Ғылым ту­ра­лы» және «Инновациялық қызметті мем­ле­кеттік қолдау туралы» жаңа Заңда­ры­ның қабылдануы өзінің оңды әсерін тигізді. Сонымен қатар ғылымды дамыту­дың, жүргізілетін ғылыми-зерттеулер дең­гейін көтерудің, олардың әлемдік стан­дарт­тарға сәйкес болуының маңыздылы­ғына ҚР білім және ғылым министрі Ба­қыт­жан Жұмағұлов мырза да ұдайы көңіл бөліп келеді. Қазақстандық ғылымның бәсе­келестігін арттырудың тетігі – білікті маман­дарды даярлау. Бұл бағытта ҚР бі­лім және ғылым министрі Б.Жұмағұлов мыр­заның бұйрығымен Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институтына мамандарды мақсат­ты даяр­лау үшін 2012-2013 оқу жылына ма­гис­тратурадан биология, биотехно­ло­гия, эко­логия, ветеринарлық медицина және вете­ринарлық санитария мамандық­тары бо­йынша 21 орын бөлінді, биология, биотех­нология және ветеринарлық меди­цина мамандықтары бойынша PhD докто­рант­тарын дайындауға үш орын бөлінді. Бұл ғы­лымға, ғылымның болашағына де­ген нақты қамқорлықты көрсетеді.
– Институттың шетелдік жетекші ғы­лыми орталықтарымен байланысы қандай?
– Өте тығыз байланыста әрекеттенеміз. Институт ғалымдарының ғылыми нәтиже­лері Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (WHO, Швейцария), Дерттерді бақылау орталығы (CDC, АҚШ), Нидерландиялық вакцина институты тағы да басқа дүние­жүзілік танымал орталықтар мен беделді халықаралық ұйымдардың лайықты баға­сына ие болып отыр. Көптеген жас мама­ны­мыз бен ғылыми қызметкерлеріміз шет мемлекеттерде білімін жетілдіріп, тәжі­ри­белерін шыңдап келеді. Бұл үрдіс өз қал­пы­нан ауытқымайды деген сенімдеміз.
– Институттың алдағы жоспарлары төңірегінде де ой бөлісе отырсаңыз...
– Әрине. Ғылым саласының үнемі ізде­ністі талап ететіні анық. Мемлекет қамқор­лы­ғы­ның арқасында біздің институттың базасында ҚР-ның биологиялық қауіпсіз­дігін қамтамасыз ету үшін әлемдік стан­дарт­тарға сәйкес биопрепараттар шы­ғара­тын заманауи, жоғары техно­логиялық өн­ді­рістік кешен құру жоспары бар. Тағы бір атап өтер жайт – заманауи шындықты ес­кере отырып, біздің институт бүгінгі таңда туберкулезге қарсы қазақстандық вакцина жасаумен үлкен қажырлылық таныта оты­рып айналысуда. Сондай-ақ басқа да отан­дық вакциналар мен диаг­ностикум­дарды жасау бойынша ғылыми-зерттеулер жүргізудеміз. Қорыта айтар болсақ, біздің институттың ғалымдары биологиялық қа­уіпсіздікті қамтамасыз ету, қарсы эпиде­миологиялық және қарсы эпизоотикалық іс-шараларды жүргізу бойынша мақсатты бағыттағы жұмыстар атқаруда. Биология­лық қауіпсіздік проб­лемаларын шешу – институт қызметінің басты бағыты. Алдағы уақыт еншісіне қойған мақсаттарымыздың бірі – институт ұжымы институтты Қазақ­стан және Орта­лық Азиядағы биологиялық қауіп­сіздік, биотехнология, молекулярлық биология және эпизоотология пробле­ма­лары жө­ніндегі ірі ғылыми орталыққа ай­нал­ды­руды жоспарлап отыр.