Ауаның ластануы - Орталық Азиядағы өзекті мәселе

Алматы қаласында ауа райы тамаша, күн ашық күндері Тянь-Шань тауларының керемет көрінісін тамашалауға болады. Бірақ өкінішке қарай,  мұндай күндер азайып барады, өйткені көбінесе қаланы көк түтін басып, таулар анық көрінбейді. 

Ластанған ауаның адамзатқа да, табиғатқа да зияны орасан. Ашық дереккөздерде Қазақстанда ауаның дастануынан жылына  6000-нан астам мезгілсіз өлім-жітімге ұшырайды екен және жыл сайын ел экономикасына 1,3 млрд АҚШ долларынан астам шығын келтіреді.

Бұл проблема бүкіл Орталық Азия үшін өзекті. Өңірдің бірде-бір елі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) ұсынған ауадағы ұсақ суспензияланған бөлшектердің орташа жылдық шекті нормаларына жауап бере алмайды. Бір ғана мысал, Қырғыз Республикасының астанасы Бішкек 2020 жылдың желтоқсанында ауаның ластану деңгейі бойынша әлемдік рекорд орнатқан

Ауаның ластану ауқымы және оның келтіретін зияны шұғыл шараларды қолға алуды талап етеді. Дүниежүзілік банк өңірдегі елдер ауа сапасын арттырып, экономикалық шығындардан құтылып, адам өмірін сақтап қалатын бес бағытты анықтады.

1. Ауа сапасын бақылауды жақсарту.
   Ластанудың әртүрлі көздері бар. Әртүрлі қалалар мен орындардың өзіндік ерекшелігі болады. Жағдай тіпті жылдың уақытына немесе аптаның күніне байланысты өзгеруі мүмкін. Бүгінгі таңда қолда бар деректердің көпшілігі жалпыла болып табылады: ұзақ уақыт кезеңдерін және кең географиялық аумақтарды қамтитын орташа көрсеткіштер. Осындай деректерге сүйене отырып, тиімді шешімдер әзірлеу мүмкін емес. Біз атмосфералық ауаның жай-күйін жақсырақ қадағалап, күннің немесе жылдың белгілі бір уақытында белгілі бір аймақтағы белгілі бір зиянды бөлшектердің ауаның ластану деңгейін дәл білу үшін жиналған деректердің сапасымен жұмыс істеуіміз керек.
2. Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін шығарындылар нормаларын қайта қарау.
   Шығарындылар бойынша лимиттерді белгілейтін экологиялық рұқсаттар жүйесі ауа сапасын жақсартуға да, аймақтағы экономикалық өсуге де ықпал етуі керек. Өнеркәсіпті дамыту басымдықта қалады, бірақ оған жасыл, тұрақты және инклюзивті даму мақсаттарына толық сәйкес келетін тәсілдермен қол жеткізу керек.
3. Таза отын мен технологияға біртіндеп көшу.
   Болашақта Орталық Азия елдеріне атмосфераға зиянды бөлшектер мен парниктік газдар шығарындыларын азайтатын энергия көздеріне көшу қажет болады. Экологиялық таза және тиімді шешімдердің қатарына Күн мен жел энергиясын пайдалану жатады. Оларға алғашқы Инвестициялар уақыт өте келе осылайша алынған энергияның төмен құнымен өтеледі. Қолданыстағы жабдықтың тиімділігін арттыру, жақын болашақта экологиялық таза энергия көздеріне көшу арқылы анағұрлым жетілдірілген технологияларды енгізу - бұл қадамдардың барлығы нақты және экономикалық тұрғыдан қол жетімді.
4. Өзгерістерді ынталандыру.
   Қажетті өзгерістердің ауқымы өнеркәсіптің бірқатар секторларында, жергілікті әкімшіліктерде және тіпті жеке үй шаруашылықтарында толық трансформацияны қажет етеді. Бұл үшін үкіметтер фискалдық ынталандыруды, мысалы, "жасыл субсидияларды" және зиянды шығарындылар үшін айыппұлдар түріндегі қысым құралдарын қолдана алады. Экологиялық қауіпсіздіктің жоғары стандарты бар автомобильдерді сатып алуды ынталандыру үшін салық жеңілдіктерін пайдалануға және қалаларда құруға болады. экологиялық таза көлік иелері пайдалану үшін аз төлейтін "шығарындылары аз аймақтар" немесе бұл аймақтарға кіру тек осындай машиналар үшін шектеулі.
5. Қатаң, бірақ қол жетімді уақыт шеңбері.
   Ертең таңертең оянып, ашық аспанды көріп, таза, таза ауамен тыныс алуымыз үшін бәріміз жақсы жаққа Жылдам өзгерісті қалаймыз. Өкінішке орай, олай болмайды. Аталған барлық қадамдар үкіметтердің ресми міндеттемелерін, қаржылық инвестицияларды қабылдауды, әлеуетті нығайтуды және жаңа технологияларды енгізуді талап етеді. Осының бәрін ескере отырып, 2030 жылға дейін ауа сапасын жақсартуға және парниктік газдар көлемін азайтуға қол жеткізуге болады, бірақ бұл үшін алға жылжуға және шұғыл шаралар қабылдауға көмектесетін шешуші әрекеттердің жол картасын жасау қажет. Орталық Азия елдері Дүниежүзілік банктің қолдауымен осы бағытта алғашқы қадамдарын жасап жатыр. Мысалы, Өзбекстанда сексеуіл отырғызу – Орталық Азияға тән ағаш – Арал теңізінің түбінен келетін құмды және шаңды дауылдардан ауаның ластануын қалай азайта алатынын зерттеу аяқталуда. Бұл су қоймасының бассейні бүгінде негізінен тұзды шөл болып табылатын деңгейге дейін нашарлады. Онда пайда болатын қатты желдер жыл сайын 15-тен 75 миллион тоннаға дейін тұз бен шаңды тасымалдайды, бұл ауа сапасы мен адамдардың денсаулығына кері әсер етеді. Бұл зерттеу Орталық Азияның бүкіл өңірінде іске асырыла бастаған жерді қалпына келтіру жөніндегі кеңірек бастаманың бір бөлігі болып табылады.

   Қазақстанда да Үкімет пен жергілікті билікке ауа сапасын басқару бойынша аз шығынды және тиімді шараларға алдын ала зерттеу жүргізуде ғалымдар қолдау көрсетуде. Айталық жалпы халыққа арналған "Жасыл Қазақстан" ұлттық жобасы аясында жиналған деректер ауаның ластану деңгейін төмендету бойынша одан әрі іс-қимылдарды жоспарлауға көмектеседі. Қырғыз Республикасында Дүниежүзілік банк Бішкектегі ауа сапасын жақсарту бойынша басым шаралар әзірленетін алдын ала техникалық-экономикалық негіздемелерді дайындауды қоса алғанда, ауа сапасын жақсарту жөніндегі Мастер-жоспарды әзірлеуді қолдайды.

   Осы және басқа да іс-шаралардың көмегімен біз Орталық Азияның аспанын тазартып, Алматы тұрғындарына жыл бойы Тянь-Шань тауларының көріністерін тамашалауға мүмкіндік бере аламыз. Бірақ одан да маңыздысы, ауаның ластану деңгейін төмендету адамдардың денсаулығын жақсартады, парниктік газдар шығарындыларын азайтады, көптеген экономикалық пайда әкеледі және жыл сайын мыңдаған адамдардың өмірін сақтайды.

   Айнұр СЕНБАЕВА