Жастарды емес, ең әуелі қарттарды тәрбиелеуіміз керек
Ғалия Қайдауылқызы, «Алтын арқау» мәдени-этнографиялық қоғамдық бірлестігінің төрайымы, этнограф:
– Ғалия апай, қазіргі ұлттық киім киіп жүрген азаматтарды көрмейміз. Сіздің ойыңызша, ұлттық киімдерден безінуіміздің себебі насихаттың әлсіздігінен бе әлде басқа да себептер бар ма?
– Жалпы, ұлттық киімдерді көтеру үшін бір ғана насихат жұмыстары жетпейді. Бұл тек насихатқа көнетін дүние емес. Неге деп сұрайсыз ғой? Қазақта «ата атадай болса, бота батадай болады» деген сөз бар. Рас, қазіргі күні жат жұрттың киімдеріне әуестігіміз артып кетті. Батыстың төсі ашық, ышқыры жоқ киімдеріне біздің көзіміз әбден үйреніп кетті. Оны қалыпты дүние ретінде қабылдай беретін болдық. Тіпті жартылай жалаңаштанып жүрген адамдарымызға «әй дейтін әже, қой дейтін қожа» табылмай отыр. Менің ойымша, ұлттық киімдерді киюді кемпірлерімізден бастау керек. Мәселен, бүгінгі күні немерелерімен бірге жағаласып шаштарын қиып, шалбар киіп, төсін ашып орысша шүлдірлеп жүрген кемпірлерді көргенде, жағаңды ұстайсың. Олар ашылар жас емес, жабылар жасқа келгенін пайымдамайды. Демек, біз жастарды емес, ең әуелі қарттарды тәрбиелеуіміз керек. Жартылай жалаңаштанып жүрген кемпірлер қандай қыз, қандай келін тәрбиелейді? Оның тәрбиесінен өткен қыз бала да ертең тура сол сияқты жалаңаштанып жүрмей ме? Қазақ «әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер», «анасын көріп қызын ал» дейді. Бізде бұл нақыл сөздердің мәні кетіп қалған. Әрине, бұған Батысты кінәлай беруге болмайды. Батыс бізге барын алып келеді. Егер оны бір ретінде де, екінші ретінде де қабылдамай қойсақ, ол үшінші рет киімдерін алып келмейді ғой. Батыстың жеңіл киіміне бой алдырған бізге қазір Қытайдың арзан киімдері қол болып тұр. Бәріне кінәлі өзіміздің енжарлығымыз. Менің айтатыным, ең алдымен әр адам ұлттық киімнің қадірін түсініп, кейінгілерге үлгі көрсетуі керек.
– Сіз жаңа нақыл сөздеріміздің мәні кетіп бара жатыр деп қалдыңыз?
– Иә, оны түсіндіріп өтейін. Қазақта «адам көркі шүберек» деген сөз бар. Біз осы сөздің қадірін түсінбегендіктен, дұрыс киіне алмай жүрміз. Негізінен, біздің бар құндылықтарымыз сөзге байланған. Яғни мәдениетіміз де, тәрбиеміз де сөз астарында жатыр. Қазақ кезінде небір қиын-қыстау заманды бастан өткерді. Сонда бабаларымыз әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріміздің көбін сөзге байлап, ұрпаққа аманат етіп табыстап кетті. Енді соны қайта түлетіп, жаңғыртатын уақыт жетті. Бұл өзіңіз айтып отырған ұлттық киімдерге де байланысты. Бізге аталардан көп нәрсе жетпей қалған, бірақ сөз жетті.
– Қазір хиджап киетін қыздарды жиі көреміз. Кейбіреулер мұны сән үшін киіп алатын болды. Жалпы, осы хиджап киетін қыздарға қатысты қоғам пікірі екіге жарылады. Қатты болса да айтып кетейін, өзіміз қырық дінге, қырық тілге бөлініп отырғанда аз қазақ енді тағы екі көзқарасқа бөліндік. Хиджап кигендерді өз басыңыз қалай қабылдайсыз?
– Бізде орта жоқ. Орта жоқ болғандықтан, әр адам қалауынша киіне береді. Мәселен, қыздарымыз жабық киін десе, бірден тұмшаланып алады. Негізінен, тұмшаланып киініп жүру деген табиғаты қатал, аптап ыстық басылмайтын араб елдеріне тән дүние. Яғни араб әйелдері ыстықтан денелерін күйдіріп, әрін кетіріп алмау үшін далаға шыққанда басынан бақайшағына дейін жауып жүреді, тіпті бетін де көрсетпейді. Ал бізде табиғат мамыражай, қоңырқай ғой. Сондықтан әжелеріміз қыздарына ешқашан жаулық салмаған. Ауа райына байланысты киіндірген. Сондай-ақ қазақ қыздың жасын сұрамаған. Себебі қазақ қыздары жас ерекшеліктеріне қарай киінетін болған. Жас ерекшелігіне қарай киінбесе әбестік болып саналған. Екіншіден, біздің қыздарымыз ашылса, біржолата жалаңаштанады. Өткенде көшеде келе жатқанда алдымда бір қыз еңкейіп тұра қалды. Ұлы сөзде ұят жоқ, әлгі қыздың құйымшағы көрінді. Өзімді қоярға жер таппадым. Ал енді әлгі қыз не өзін, не мені, не ортасын сыйламай отыр. Ол осылай өз денсаулығын, өз болашағын өз қолымен қияды. Қорытындылап айтарым, бізге жалаңаштанып та, арабтанып та киінген жараспайды. Біз өзіміздің дәстүрге сай киінуіміз қажет. Киім деген денені жабатын жай шүберек емес, оның арғы жағында тәрбие, үлкен саясат жатыр. Киім біздің ділімізге жатады. Дін мен тіл сияқты діл де біздің ажырамас байлығымыз.
– Кейбір кісілер ұлттық киімге көненің қалдығы, ескінің сарқыншағы деп қарайтын сияқты?
– Оныңыз рас. Біз психологиялық кедергілерден арылуымыз керек. Яғни ұлттық киімдерді бойымызға қондырып қана қоймай, ойымызға да мықтап бекітуіміз керек. Мәселен, тәжік, түрікмен, өзбек, мәдениетін жақсы сақтап келе жатқан басқа ұлттар киімге бұйым деп қарайды. Яғни бұйым деген қарапайым нәрсе емес, ол – қастерлі, қасиетті дүние. Ал бізді кезінде киімді бұйым деп қастерлеуге жеткізген жоқ. Басымыздан кимешегімізді алып, үстімізден өрнекті тонымызды шешіп алды. Біз аштыққа ұшыраумен бірге, жалаңаштанып та біттік. Кезінде ұлттық киімдерге буржуазияның сарқыншағы деп қарайтын көзқарас пайда болды. Сонда еліктегіш, сатқындық арқылы өзіміздің ұлттық киімімізді далаға қалдырып кете бардық. Әрине, XVII-XVIII ғасырдағы киімдерімізді сол қалпында бүгінге алып келе алмаймыз. Дегенмен соны заманға лайықтап, ыңғайлап пайдаланғанымыз жөн. Ұлттық киімдерімізді әлемдік өркениет арасынан «мынау біздікі» деп бөліп алатындай дәрежеге жетуіміз керек. Жуырда Алматыда ҚР Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаевпен кездескенімде мен осыны айттым. Ұлттық киімдер көненің көзі болса да, киімдеріміздің пірі болып саналады. Мәселен, XV ғасырда әз Жәнібектің тұсында өмір сүрген Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы «киім пірі – кимешек» деген ғой. Мен өзім кимешек түрлерін тігумен айналысамын. Осыдан біраз уақыт бұрын кимешек тігіп, оны бір профессор ұстазыма көрсетіп едім, ол маған: «Сен бізді он тоғызыншы ғасырға сүйрейін дедің бе?» деді. Көрдіңіз бе, шау тартып қалған қарияларымыз осындай сөз айтқанда, басқаларға не деуге болады? Сондай-ақ кейбіреуміз ұлттық киімге күмәнмен қараймыз. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Мұсылман әйелдері қоғамдық бірлестігінде істеп жүргенімде Қарағандыда бір конференция ұйымдастырдық. Онда әйел адамның жабық жүруі керектігін айтып жатқанымызда бір әйел орнынан тұрып: «Қарағым, сен мықты болсаң министрдің әйелдеріне орамал салшы» деді. Міне, осындай пікірлер әлі де айтылып жүр. Сондықтан ұлттық киімді ең әуелі зиялы қауым өкілдерінің кигені жөн.
– Киім сәні туралы айтқанда Италия, Францияның сән үлгілері туралы айтамыз. Соларға еліктеп киім пішіп, үстімізге ілеміз. Сонда өзіміздің ұлттық киімдердің сәні тасада қалып жатқан сияқты көрінеді?
– Әрине, ұлттық киімдерімізді заманға лайықтап тігуге болады. Мәселен, шалбарды біздің қазақтың әйелдері бұрын да киген. Оны ешкімнен сұрап алғанымыз жоқ. Сондай-ақ жырық етек көйлектер итальяндардыкі емес. Бәрі өзіміздің көшпенділерден шыққан киім үлгілері. Оны кезінде көшпенділер өмірін зерттеп жүрген жиһанкездер суретке түсіріп алып, өздерінің қыздарына кигізген. Мәселен, сәукеленің тарихын мен XIV ғасырға алып бардым. Сәукелені Италиядан Моңғолияға кетіп бара жатқан бір жиһанкез суретке түсіріп алып, оны өз қалыңдықтарына ұсынған. Бізге келіп жатқан киімдердің барлығына сырттікі деп қарауға болмайды. Олардың көбі өзіміздің жерімізден шыққан. Әрине, оны дәлелдеу керек.
– Бұрын қазақ қыздары ұзын етек көйлек киетін. О заманға бармай-ақ қояйық, тіпті өзіміздің аналарымыз жас күнінде шалбар киетін әйелдерді сирек кездестіргенін айтады. Ал қазір әйелдеріміз де, қыздарымыз да жаппай санын тырситып тұратын тырысқақ шалбар, жартылай ашық көйлекке көшкен. Әсіресе, қалалы жерлерде бұтына шалбар киіп, бұрымын түбірінен кесіп, қолына будақтаған темекі ұстап жүретін ақжаулықтыларды жиі көруге болады. Оларға пікіріңіз қандай?
– Мен мынаны айтайын. Шалбар киген әйел арбаңдап жүреді де, оған едіреңдеген мінез пайда бола бастайды. Қызға құр шалбар кигізудің өзі сорақы дүние. Қазақта мықын деген сөз бар. Біз қазір қыздарымызға бес жастан бастап мықынын мытып джинси шалбар кигізіп қоямыз. Сондай-ақ қыздың жамбас қуысы қушиып қалады. Неге бұрын әжелеріміз қыздарға қынама бел бешпент кигізген. Себебі ол қыздың мықын, бөксесінің өсуіне жағдай туғызған. Қазіргі қазақ қыздарының көбінде мықын, бөксе деген жоқ. Мәселен, араб, түрік әйелдерін көрсеңіз, бөксесі былқылдап тұрады. Ол – әйел деген сөз. Бөксе тек қана әйелдің мүшесі ғана емес, баланың ұясы. Ал баланың ұясын сақтау – ұлтымызды, келешегімізді сақтау болып есептелінеді. Бүгінгі күні еркектерімізден де айбат кетіп барады. Азаматтарымыздың мысы, сесі басылып қалған. Мысалы, өзі таптырған қызына бұйрығы жүрмейтін, денеңді жалаңаштама деп айтуға сөзі өтпейтін әкелер бар. Біз сондай қауқарсыз халдеміз. Ал денесін жалаңаштап, тайраңдап жүретін қыздар қайдан шықты? Олар сен кімсің деп тепсініп, едіреңдеген әйелдерден шықты, әрине. Ондай әйелдер отырған жерде қызының көзінше еркегінің еңсесін басып, намысын жер қылып отырады. Осындай тәрбие көрген қыз ертең өз күйеуіне де едіреңдейді емес пе? Міне, от басы-ошақ қасының бүлінгендігінен біз қазақы қасиеттен арылып, доңыз сияқты не ішеміз, не жейміз демейтін мінез таптық. Бұрынғы уақытта кітаптың, баспаның жоқ кезінде шымылдық басына ілулі тұрған кимешектің әшекейіне, оюына қарап сол үйдің әйелінің мәртебесін, талғамын, дәрежесін, жас ерекшелігін анықтайтын болған. Мұндай дәстүр келмеске кеткен тәрізді. Әйелдеріміздің омырауларын ашып жүргенін қайтерсің. Омырау – ананың балаға сақтаған торсығы. Болды. Қазір әйелдер емшек безі сынды көптеген ауруларға ұшырап жатыр. Неге? Себебі, емшек өте әлсіз, қасиетті мүше. Ал ашылып жүрген омырауға жаман назар түседі де, көз тиеді, сөйтіп ауру табады.
– Қазір ұлттық киімдердің бетінен неше түрлі ою-өрнектерді көріп жүрміз. Дегенмен олардың сәннен бұрын қандай мағына, мән беретінін білмейміз. Тіпті қазақтікі ме, жоқ басқа жұрттікі ме айырып болмайды. Яғни киімдерді ұлттық нақышта тігіп қана қоймай, таза ұлттық оюлармен безендіру қажет сияқты.
– Иә, біз көрінген нәрсені киімге жапсыра беретін болдық. Мәселен, қошқар мүйіз, яғни сырмақтың оюы бас киімде де, аяқ киімде де жүреді. Бұл дұрыс емес, ою-өрнектердің де тілі бар. Өткен замандарда ою-өрнектер хаттың орнына жүретін болған. Қыздар орамалының шетіне ою салып, сол арқылы еліне немесе ғашығына ойын жеткізген екен. Міне, көрдіңіз бе қандай өнер. Ал осындай өнерлі халықтың ұрпағы бүгінде не батыс боларын, не араб боларын білмей дал. Біз дәстүрлі оюларды өз орнымен қолдануымыз керек. Оюларды патент алып, өзімізге меншіктеуіміз қажет. Әрине, бұл ұлан-ғайыр іс. Ою-өрнектің мәнісін түсінгенде ғана, оны халық қастерлейді. Бүгінгі күні халық иттен, кәдімгі шәуілдеп жүрген күшіктен идеал жасайтын болды. «Мынау немістікі, мынау орыстікі» деп. Ал біз өзіміздің ұлттық дүниелерімізді меншіктей алмай отырмыз. Оны біздікі десек, біреу желкемізден келіп қойып қалатындай қорқамыз.
– Сізді қонаққа барғанда ылғи ұлттық өрнектегі заттарды сыйлайды деп естиміз?
– Ол рас. Мен мынаны айтайын, алдындағы аға буын жастардың түбіне жетті. Бүгінгі жастарды тоғыз жолдың торабына тастап кетті. Сондықтан олар қай жолға қарай бұрылатынын білмей тұр. Бұл мәселені көпшілік болып шешуіміз керек. Негізінен, шындап қолға алса, ұлттық киім тігу деген қиын дүние емес. Өз басым, әсіресе, тұсаукесер тойларына барғанда балаға ұлттық киім сыйлаймын. Мектепке баратын балаға да осылай. Себебі бала өзінің қазақ екенін сезінуі керек. Ұлттық киім киген бала іштей «мен» деп тұлғаланады. Ол өзін көптің ішінен бөліп алып шыға алатын болады. Қазір қазақ ес біліп, етек жаба алатындай жағдайға келді. Енді құр байбаламнан байыпты іске аяқ басатын уақыт жетті.
Алашқа айтар датым...
– Ұлт деп ұран салатын кейбір азаматтар жеме-жемге келгенде ата-бабамыздан келе жатқан дүниелерді күресінге лақтырып тастаудан арланбайды және ол үшін кірпік қақпайды. Олар жауыз да емес, өзіміздің қандастарымыз. Сондықтан ұран салуды қойып, біз патриоттығымызды нақты іспен дәлелдеуіміз керек.
