Қытай халқы үшін Конфуций ілімі қаншалық маңызды болса, Қазақстан үшін Ясауи ілімі де соншалық маңызды

Айдар АБУОВ, ҚР Мәдениет министрлігінің Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығының директоры, философия ғылымының докторы, профессор:

– Әлемдік қауымдастықтың беделді өкілдері, оның ішінде демократияны жыр еткен Еуропа құрлығы қазір біртіндеп мультикультура­лизмнен бас тартып жатыр. Ол анық. Мәселен, Британия мен Австралияның беделді саясаткерлері, өткен жылы ғана Франция Президенті Николя Саркози, жуырда ғана Германия канцлері Ангела Меркель «мультикультурализм идеясының құрдымға кеткені» жайында мәлімдеме жаса­ғанын білеміз. Демократия мен адам құқығының қорға­луын ұран етіп көтерген елдер­дің «жарамсыз» деп тани баста­ған идеясы бізге керек пе?
– Жалпы, мультикультурализм мәселесі бүгінгі таңдағы Еуропаның жетекші елдерін алаңдатып отырған мәселе екендігі шындық. Оның өзіндік тарихи, әлеуметтік, экономикалық себептері де жеткілікті. Бірақ бұл жерде мына ұстанымды баса айтқым келеді. Демократия мен мультикультурализмді бір-біріне қарсы қоюға да және оны бір мезгілде егіз ұғымдай бірге қарас­тыруға болмайды. Егер демократияны адам мен азамат құқы мен бостандығы жүзеге асатын саяси институттар, нор­малар мен құндылықтар жүйесі ретінде алар болсақ, мультикультурализм идеясы оған жат емес. Дегенмен мұнда таразының екінші басында кез келген мемлекеттің өзіне тән ұлттық ерекше­ліктері мен құндылықтарын сақтап қалуға деген мүддесі тұратыны тағы анық. Ал кез келген елдің ұлттық мүд­десіне құрметпен қарау керектігіне ешкімнің шек келтірмесі анық.
Мультикультурализмді сынға алу­шылар осы идеяның жүзеге асу нәти­жесінде белгілі бір нақты елде көп ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени қағидалар бұзылып, осының арқасын­да мигранттардың мәдени дамуының біршама көтерілуі, керісінше сол елдің жоғары мәдениетінің құлдырау саты­сына аяқ басуына алып келетін қарама-қайшылықты салдарларға ұрындыра­ды деп санайды. Иә, Еуропа­ның жетек­ші елдерінің жекелеген басшылары мультикультурализм идеясының өз елдерінде толық күйрегендігі туралы айтып жүр. Олар бұл жерде Еуропа миг­ранттардың келуіне қарсы емес­ті­гін, бірақ олар еуропалықтардың мә­дени құндылықтары мен білім кеңістігін мойындауы керектігін талап етіп отыр­ғандығын алға тартады. Жалпы, бұл мәселеде Еуропа елдерінің алаңдау­шылығын түсінуге болады. Еуропа елдері өз дамуында зайырлы мемлекет принципін ұстанатындықтан, «үшінші елдерден» келген мигранттардың өз мәдени, діни ерекшеліктерін қоғамға таңбауын қалайды. Бұл жерде, жасы­рып не керек, Еуропадағы мульти­культурализм идеясына қарсылықтың пайда болуына осы елдердегі ислам дінін ұстанатын халықтардың өмір сүру образы да біршама ықпал етіп отыр­ғанын айта кету керек. Әрине, бұл жер­де сырттан ақыл айту артық болар, дегенмен ислам дінін ұстанатын халық­тардың тек діннің сыртқы формасына мән бермей, заманға сай білім алып, заманауи өркениетке интеграция­ла­нуына баса мән бергені дұрыс секілді.
– Жуырда Қазақстан халқы Ассамблеясының отырысында Елбасы «АҚШ тұрғындары секілді қазақстандықтарды да тіл біріктіруі керек» деген пікір айтты. Ендеше, бұл құрал өзінің ұйыстырушылық функ­ция­сын қай уақытта толық атқарады деп ойлайсыз. 10-20 жыл, әлде одан да ары ма?
– Жалпы, қазақ тілін өз мәртебесіне сәйкес қолдану аясын кеңейту мәселесі осы қатардағы біршама түйткілдерді қозғайтыны анық. Қазақ тілінің бүгінгі жағдайы мемлекеттік тіл ретіндегі өз мәртебесіне лайықты еместігі барлы­ғымызға аян. Дегенмен бұл мәселеге басқа қырынан көз салар болсақ, яғни дәл қазіргі жағдайдағы қазақ тілінің ғылыми, біліми, ақпараттық әлеуеті тұрғысынан қарар болсақ, оны жан-жақты қолдану тұрғысынан кемшіліктер бар екендігі анық. Сондықтан мемле­кеттік тіл мәселесін кезең-кезеңмен іске асыра отырып, оның өз мәртебесіне сай лайықты орнын алуын кешенді түрде қамтамасыз етуі – осы саладағы дұрыс қадам тәрізді. Бүгінгі күнде мемлекет бұл салада жүйелі жұмыстар атқарып келе жатыр. Елімізде 2000 жылдан бастап «Мемлекеттік тілді дамыту» бағдарламасы жүзеге асы­ры­лып, оның бірінші кезеңі 2001-2010 жылдар аралығын қамтыса, қазіргі күнде аталған Бағдарламаның 2011-2020 жылдарға арналған кезеңі жұ­мыс істеуде. Және осы бағдарлама бойынша 2020 жылға қарай мемле­кет­тік тілді игерген азаматтардың үлес салмағын 90 пайызға жақындату межесі қойылып отыр. Бұл мәселеде Елбасының Үкімет алдына қойған нақты тапсырмалары мен міндеттері тағы бар. Одан бөлек елімізде жүзеге асырылып отырған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында шет тіліндегі еңбектерді қазақ тіліне аудару жұмыс­тары қолға алынып, оңды нәтижелерге қол жеткізілуде. Сондықтан қазақ тілінің алдағы бес-он жылда мәрте­бесіне сай өз орнын алатынына сенімім мол. Осы жерде қазақ тілін мемлекеттік тіл ретіндегі шынайы мәртебесіне қондыру, бір мезгілде еліміздегі бар­лық ұлттар мен ұлыстарды ортақ құн­дылықтар мен идеологияға біріктіру функциясымен қатар жүруі керек деп санаймын. Қысқаша айтқанда, қазақы­ландыру процесі өте нәзік саясатты талап етеді және ол атойшылдықты көтермейді.
– Еліміздегі түрлі діни конфессиялардың арасында, дәстүрлі діни конфессия­лар­дың арасында бәсеке бар ма, болуы керек пе?
– Бүгінгі күнде қоғам өміріндегі дін­нің рөлі айтарлықтай ұлғайды. 2011 жылғы қаңтар айындағы мәлімет бойынша еліміздегі діни бірлестіктердің саны 4479-ға жетті: оның ішінде ислам – 2756, орыс православие шіркеуі – 303, Рим-католик шіркеуі – 87, протес­тантизм және содан тарайтын ағымдар – 1200-ден астам, иудейлік – 27, ал дәстүрлі емес діни ағымдар – 46.
Діни бірлестіктерге 3377 діни ғи­мараттар тиесілі: оның ішінде 2416 ислам мешіттері, 269 орыс шіркеуі, 88 католиктер шіркеуі, 6 синагога және 500-ден астам протестанттық және жаңа діни ағымдардың ғибадатха­на­лары бар.
Еліміздің тұрғындарының басым көпшілігі дәстүрлі түрде исламды және православие дінін ұстанатындықтан қоғамда діни тұрақтылық пен рухани ауызбіршілік сақталып отыр. Дегенмен қазіргі күнде осы саладағы тұрақ­тылықтың өзгеруіне алып баратын алғы­шарттар біртіндеп қалыптасу үстінде. Айтар болсақ, елімізде дәстүрлі емес діни сенімдердің өсуі көрініс тауып, әртүрлі конфессиялар мен деноминациялардан тұратын шетелдік миссионерлік ұйымдар мен бірлестік­тердің іс-қызметтерінің дамуы біршама қарқын ала түсуде. Бұлардың іс-әрекеттері өз кезегінде қоғамдағы діна­ралық қатынастардың дамуына ықпал ететін келеңсіз жағдайларды туындатады. Осы ретте оларды екі үл­кен топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа исламдық діни ағым­дар мен ілімдерді жатқызуға болады. Олардың еліміздегі басқа діни қауым­дастықтардан ерекшелігі – олар тұр­ғын­дардың көзқарасы тұрғысынан біршама легитимділікке ие, ал бұл оларға өз көзқарастарын ашық ұста­нуға және айтарлықтай әлеуметтік базаны жасақтауларына мүмкіндік береді. Олардың іс-әрекеттері негізінен тұрғындардың ұлттық бірегейліктерін жоққа шығаруға, ұлттық құндылықтар мен дәстүрлерді сынға алуға бағыт­та­лады. Бұған еліміздегі салафи ағымын­дағы топтардың іс-қызметтері жақсы мысал бола алады.
Екінші топқа елімізде қызмет атқарып отырған шетелдік миссионер­лік діни ұйымдар мен бірлестіктердің әрекеттерін жатқызуға болады. Олардың қатарында халық арасында секта деп аталатын діни ұйымдардың әрекеттері тым белсенді екенін айту керек. Олардан келетін қауіптің өзі сонда – олар өз қатарларын жергілікті мұсылман тұрғындармен толықтыруды басты назарға қояды. Осы ретте жоға­рыда аталып кеткен дәстүрлі емес діни ағымдардың жүгенсіз қызметтері бо­ла­шақ­та экстремизм әлеуеті тұрғысы­нан еліміздегі діни ауызбіршілік пен татулыққа үлкен қауіп туғызатын әлеуетке ие екендігін айта кету керек. Сондықтан халқымыздың сан ғасыр­лық дәстүріне жат жекелеген діни бірлестіктер мен ілімдердің Қазақстан аумағында әрекет етуіне тосқауыл бола­тын бірқатар заңдарды қабыл­дау­дың аса маңызды, қажетті қадам екенін айта кету керек.
– Бір кездері Ислам діні әлемге әл-Фараби, ибн-Сина, Омар Хаям, Ясауи сынды, тағы да басқа ғалым, ғұламаларды сыйлады. Ал неліктен қазіргі дін ондай данышпандарды тудырмайды?
– Иә, сіз айтып отырған мұсылман Шығысынан шыққан ұлы ғалымдары­мыз бен ғұламаларымызды мақтан тұтуымыз орынды. Жалпы, ІХ-ХІІІ ға­сыр аралығын қамтыған ислам елде­рін­дегі ғылым, білімнің дамуына еуропалық ғалымдардың өздері «Шы­ғыс Ренессансы» деп лайықты бағасын берген. Тіпті айтар болсақ, осынау өркениеттік құбылыс ежелгі дүниедегі адамзат жетістіктерін жаңа сапада өң­дей және жетілдіре отырып, оның еуропалық өркениетке ұштасуын қам­тамасыз етті.
Осы жерде орта ғасырдағы ұлы ғұламаларымызды айтқанда олардың энциклопедист ғалымдар болғанын естен шығармау керек. Ол кездегі ғы­лым қазіргі заманауи ғылымдай сала-салаға бөлініп, терең бойлай қоймаған еді. Сондықтан заманауи қоғамда неге сондай тұлғалар жоқ деген сауалды қойғанда, қазіргі күндегі кез келген ғылым арнайы мамандануды және оны терең зерттеуді қажет ететіндігін ескеру керек. Ал мұндай жағдайда кез келген ғылым тақырыбына қалам тербей беру мүмкін емес және ондай жағдайлар орын алар болса, бұл көзбояушылық болар еді.
– Еліміздегі кейбір фундаменталды дін өкілдеріне қарсы иммунитет қалыптастырудың қандай жолдарын ұсынар едіңіз?
– Еліміздегі фундаменталды ислам­ның өкілдеріне тойтарыс беретін бір ғана ілім бар, ол – Қожа Ахмет Ясауидің ілімі. Қазір елімізде түрлі діни ағымдар, салафиттер көбейіп жатыр. Оған тек туған топырағымызда дамыған қазақы ислам ілімі қарсы тұра алады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың үсті­міздегі жылдың наурыз айында қасиет­ті Түркістан қаласында болып, үлкен кездесу өткізгені белгілі. Елбасымыз сол кездесудегі сөзінде Қожа Ахмет Ясауи ілімінің қазақ халқының тари­хын­дағы орнын атап көрсетті, бүгінгі Қазақстан үшін де зор маңызы бар екенін айтты. Біз осы бастаманы ары қарай бүкіл ел болып жалғастыруымыз қажет. Ясауи ілімін қайта жаңғыртып, кеңінен насихаттауымыз керек. Біздің елдігіміздің, ұлттығымыздың бастауы осы Ясауи ілімінде жатыр. Қытай халқы үшін Конфуций ілімі қаншалық маңыз­ды болса, Қазақстан үшін Ясауи ілімі де соншалық маңызды.
Қазақ мемлекетінің құрылуындағы Ясауи тұлғасының маңызын Прези­ден­ті­міз Н.Назарбаев: «...Түркістанның жа­ңа қазақ хандығының астанасына айналуы тек қолайлы географиялық жағдайына ғана байланысты емес еді. Ол сонау XII ғасырдан бастап әлем назарын өзіне аударып алған-ды. Бұл исламдық руханиятта ерекше орын иемденетін айтулы сопылық мектептің негізін салған шайқы, ғұлама ақын, Қожа Ахмет Ясауидің жан-жақты ұстаз­дық және уағызшылдық қызметінің арқасы еді» деп бағалайды. Түрік мем­ле­кеттерінің саяси әрі мәдени-дүние­танымдық тұрғыдан біртұтас ел ретінде қалыптасуының көш басында түркілік руханият мектебінің іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Ясауи тұрды.
Мемлекетіміздегі дін саласындағы мәселелерді реттеуде, дәстүрлі дініміз – исламды дамытуда Қожа Ахмет Ясауи ілімі идеологиялық тұғырнама рөлін атқара алады. Ясауи ілімі алдағы уақытта ұлтымыздың рухани жаңғы­руы­ның негізгі факторына айналары күмәнсіз. Сондықтан Қожа Ахмет Ясауи ілімін кеңінен зерделеп, насихаттап, оны мемлекетіміздің идеологиялық тірегіне айналдыру бағытында нақты іс-шараларды жүзеге асыратын кез жетті.

Саралы сөз:
Егер ұғымның төркініне бойлар болсақ, мультикультурализм – белгілі бір нақты елде өмір сүріп отырған шеттен келген әртүрлі халықтардың өзіндік мәдени ерекшеліктерін сақтау мен дамытуға бағытталған саясат, теория немесе идеология. Бұл идея мәдени дамудың жоғары деңгейіне қол жеткізген заманауи Еуропа елдерінде күні бүгінге дейін жақсы жұмыс атқарып келді. Яғни еуропалық мульти­культу­рализмде «үшінші елдер» аталып кеткен елдерден келген иммигранттардың мәдениеттерін Еуропаның мәдени кеңістігіне енгізуге үлкен назар аударылды. Бұл идеологияға әртүрлі нәсілдер мен тілдерді бір мәдениет­ке біріктіру идеясын орталық орынға қоятын АҚШ-тағы «балқыту пеші» концепциясын балама ретінде ұсынатындар да бар.