Қазіргі жастар өнерді бағаламастан, оңай танылудың жолын тауып алған

Дариға ТҰРАНҚҰЛОВА, Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы сахна тілі кафедрасының меңгерушісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері, академик, профессор:

– Дариға апай, сіз 40 жылдан астам уақыттан бері тіл өнерін дамытуға еңбек сіңіріп, жүздеген сахна түлектерін тәрбиелеген ұлағатты ұстазсыз. Жалпы, тіл өнері дегеніміздің өзі не? Біздің елде қаншалықты қалыптасқан?
– Сенсеңіз, бұл өмірде тіл өнерінің  да­муы­на үлес қосамын деп ойлаған емес­пін. Себебі мен консерваторияның театр факульте­тінің актерлік бөлімінде актриса боламын деп оқуға түстім. Бірақ сол актерлық бөлімді төрт жыл оқып, үздік бітіргеннен кейін сол кездегі ректорымыз Ғазиза Ахметқызы Жұбанова және өзімнің ұстазым Қазақстан­ға еңбегі сіңген қайраткер, профессор Рабиға Мұқайқызы Қаныбаева «сенің білімге, ғылымға деген ұмтылысың мықты және тілің таза, біз сені Мәскеуге оқуға жіберіп, осы сахна тілі деген пәнді тірілтуіміз керек. Өйткені бізде актер шеберлігі пәні жүріп жатыр, бірақ онымен қатар сахна тілі жүрмейді. Сондықтан келіп жатқан «келдім, кеттім» ұстаздар бұл пәнге терең мән беріп қарамай жатыр. Біз актер­лардың, болашақ өнер адамдарының тілін үстірт пәнмен бекіте алмаймыз» деп, мені алып қалды. Әрине, жас кезде кімнің әртіс болғысы келмейді?! Құрбы-құрдастарым сахнаға шығып жатқанда мен де армандап, жылап, ұстаздарыма ренжіп, көңілімнің қалған кездері де болды. Бірақ ол заманда үлкенді тыңдау, олардың берген бағыт-бағдарына құлақ асу деген тәртіп болатын. Сол инабат­тылық па білмеймін, бір білеті­нім, біз ұстаз­ды кемеңгер деп есептедік. Бізге ұстаздар шәкіртінің ертеңін көріп тұрғандай сезілетін. Сөйтіп, сахна тілінен сабақ бере бастадым. Бірақ кейіннен бұл салада біздің біліміміздің жетіспей жат­қа­нын түсініп, Мәскеуге білі­мім­ді жетілдіруге аттандым. Онда Станис­лавскийдің шәкірт­тері Ирина Козлянинова мен Ирина Промо­товалардан білім алдым. Сол жылдары сахна тілінің ірі мамандары­мен таныстым. Олар өз тәжірибелерімен бөлісіп, құпия­ларын ашып, көп нәрсені үй­ретті. Әлі есім­д­е, бір күні мынадай сұрақ қойдым. «Қазақ жастары сөйлегенде та­мақ­қа салып, қыл­қынып сөйлейді. Солар­дың тамағын­дағы ашық дыбыстарды қалай жөндеуге бола­ды» деп сұрап едім, ұста­зым Ирина Козля­нинова маған ренішті көзбен қарады. Сон­дағы берген жауабы мынадай еді: «Бұл қалай болғаны? Сенің қазағыңның тамағы­мен қылғынып сөйлей­тінін, оның кедер­гісін, оның ерекшелігін, себебін сол қазақ­тың қызы сен таппасаң, мен орыстың ұстазы қайдан табамын?», деді. Сөйтіп, маған қазақтың сөйлеудегі осы бір келең­сіз­дігін жоюдың жолын табуды маған ұста­зым тапсырма ретінде берді. Козлянинова өмір­ден өтер алдында маған бұл саланың бар­лық құпияларының кілтін тапсырып кетті. Адамның маңдай терісінен бастап, ішіндегі жұтқыншағы мен кеудеге дейінгі нүктені ашатын құпия, гра­фи­камен жасал­ған затын аманат етіп тап­сыр­ды. Қарап тұрсаңыз, сол кезде қарша­дай ғана қазақ­тың бір кішкен­тай қызымын. Осылайша, ұлағатты ұстаз­дар­дың арқасын­да білімімді жетілдіріп, елге қайттым. Содан бастап Алма­тыда тіл өнері мен сахна тілінен жүр­гізілген сабақ­тардың өрісі кеңіп, көсіле бастады. Білім жетілдіруімізді де тоқтат­па­дық. Кейін ТМД елдерін аралап, үлкен ғылыми жиындарға қатыса бастадық. 80-жылдары қазақ бала­лары арасынан тіл өнерін шебер меңгерген, шәкірттерді ірік­теп, қазіргі Санкт-Петербург (сол кездегі Ленинград), Мәскеуге түрлі жарыстарға да шығып жүрдік. Аздаған уақытта қаракөзде­ріміз биіктерден көрініп, жүлделі орындарға қол жеткізді. Бірақ ол кезде қазақ балалары байқауларға барса материалдарының бар­лығын тек орыс тілінде оқитын. Сайыстар аяқталған соң, міндетті түрде жиындар өте­тін. Сол жиын­дардың бірінде қатысушы ұлт­тардың өз тілінде материалдарын оқуы­на рұқсат беру туралы мәселе көтерілді. Сонда мен «Егер орыс балалары қазақ жеріне келіп, қазақ тілінде екі ауыз сөз оқып берсе, жалғыз ғана бас жүлде емес, тігілген сыйақының барлығына ие болар еді» деген ұсыныс айттым. Осылайша, келесі байқау­ларда қазақтардың атынан барған бала­лардың қазақ тілінде дайындалып келуіне рұқсат берілді. Сөйтіп, біздің елге тіл өнері қанша­ма қызықпен, шыжықпен келген. Тәуел­сіздігімізді алдық, атам заманнан аң­сап келген арманға қол жеткіздік. Қазақстан дегеннің түп тамыры – тіл, қазақ тілі. Бірақ қазір айтылып жүрген тіл мәселесіне қатыс­ты «біздің Ана тіліміз құрыды, жойылудың аз-ақ алдында тұр» дейтіндермен келіспей­мін.
Себебі бізде Жүсіпбек Елебеков, Ғари­фол­ла Құрманғалиев сынды абзал ағалар мен аналардың, өнер тарландарының қал­дырып кеткен шәкірттері қазақтың дәстүрлі әндерінің тағдырын жалғап, театр өнерінің мектебінің негізін салған профессорлар А. Тоқ­панов, Р.М. Қаныбаева, Х. Бөкеева, Ш.Жандарбекова, Ы. Ноғайбаев, Н. Жан­төрин ағалардың салған іздерін жалғас­тырып келе жатқан, біздің қазіргі қоғамда әлі көненің көздері баршылық. Ал жалпы тіл мәдениеті мен тіл өнерінің біздің мем­лекетте ақсап тұрғаны рас. Өйткені қазақ, қазақ тілінде сөйлеуге ерінеді. Бізді орыс тілін меңгеруге, орыс тілінде оңай сөйлеуге әдеттендіріп жіберген. Сондықтан ауру қалса да, әдет қалмайдының күйін кешіп жатырмыз. Ал тіл өнері дегеніміздің өзі не? Әдемі, көркем, мәдениетті сөйлей білудің өзі – өнер. Өз заманында Төле, Әйтеке мен Қазыбек билеріміз – шешендік сөздің атасы болған адамдар. Олардың сөйлеген сөздері құр сөз емес, нағыз өнер деп есептелген. Дүйім жұрттың алдына шығып сөйлеу үшін ең алдымен әрбір сөзің таза болуы керек. Шешендік сөздер, аталардың нақылы мен ақылы құдды шыт көйлекке тігілген көркем оюлардай ойылып тұрса, сөз де сол құрлым төгіле береді. Яғни көркем сөйлеу, тіл өнері мен мәдениеті жеке мектеп пен шешендікке айнала түседі. Риторика, шешендік өнер дегеніміздің өзі – осы. Тағы бір ескере кете­тін жайт, ол – табиғи, жан-тәніңмен сөйлеу. Тіл өнерінде жасандылыққа орын болма­ған, бола алмайды да. Біздің қоғамда тіл өнері қаншалықты қалыптасқан? Сөз сөйлегеннің бәрі тіл өнерін меңгергендер емес. Тіпті ел алдына шығып алып, жергі­лік­ті диалектілермен «анияқ, мұнияқтап» тұратын басшылар да бар. Және біздің қазақ соңғы кездері «сияқты» деген сөзді көп қолданып жүр. Ал «сияқты» деген не ? Ол қандай сөз? Неге ол не «болады» не «бол­майды» емес? Басшылар айтатын «сияқты», ол – сенімсіздік. Демек, сенің пікі­рің халыққа қажет емес. Бұл – тек бір ғана мысал. Ал біздің қолданыста мұндай артық сөздер жетіп жатыр. Осыдан-ақ тіл өнерінің қазіргі қазақ қоғамында қанша­лық­ты қалыптасқанын түсінуге болады.
– Сіз тіл өнерінің қазақ жерінде қалай қалыптасқанын айтып өттіңіз. Бірақ қазіргі таңда біздегі тіл өнері шорқақ және ана тіліміз­дің тағдыры қоғамда ең өзекті мәселелердің бірі ретінде танылып отыр. Сіздің ойыңызша, қазақ тілін және жалпы тіл мәдениетін дамы­ту­дың ең тиімді жолы қандай?
– Егер мен қазақ тілінің және тіл мәде­ниетін дамытудың жалғыз жолы мынандай деп кесіп салып, бір ғана тұжырым жасасам, әрине дұрыс болмайды. Неге? Себебі тіл – өте күрделі мәселе. Оған бір адамның махаб­баты, жан айқайы жеткіліксіз. Ана тілін дамыту үшін ең алдымен, тілге деген сүйіспеншілік, Отанға деген махаббат қа­жет. Ал тіл өнері мен мәдениеті білім мен біліктіліктен құрылады. Сұлу сөйлей білу үшін ата-бабаның қалдырған асыл сөздерін оқып, санаға тоқуың керек. Сондықтан ол қарапайым адам болсын, ол ел алдына күнде шығып жүрген өнер адамы болсын, білім беріп жүрген ұстаз болсын, әкім болсын, депутат болсын тіл мәдениетін олардың өз санасына қалдырар едім...
– Иә, сіз қазір ғана барлығы да білім мен біліктілікте деп отырсыз. Білім демекші, сіз еліміздегі сахна тілінің мамандарын оқытасыз. Еңбек жолыңызды бірер жылға кері шегіндіріп, өткенге біраз шолу жасап шығыңызшы. Бұрынғы жастар мен қазіргі жастардың арасындағы айырмашылық дегендей...
– Бұл – өте күрделі сұрақ. Неге десеңіз, бұрынғы жастарда, студенттерде өздері таңдаған мамандыққа, оқуға деген махаб­бат, құлшыныс өте жоғары деңгейде болды. Бірақ сенімсіздік пен мүмкіншілік, мінездегі ұяңдық басым болатын. Мысалы, актерлық­та оқыған жастар киноға түсу үшін барып, өздерін ұсынып болмаса көзге көрініп, жүгірмейтін. Оларда тіл де, білім де бар. Бірақ қоғамда қазіргідей шапшаң мінезді, пысықтық тым аз еді. Ұстазға құрмет, сый­ластық – қазіргі қоғаммен салыстырғандағы ең басты ерекшелік. Ал қазіргі жастарда, студенттерде немқұрайдылық пен өзімшіл­дік басым. Өйткені өнерді бағаламастан, оңай танылудың жолын тауып алған. Техно­логия дамыған, халықтың алдына шығып өтірік сөйлеп, өнер көрсетіп, ақша табуға да болады. Мұндай жолмен тек технология­ның дамуына жол бар, бірақ тіл өнерінің болмаса жалпы өнердің дамуы мүмкін емес. Онымен салыстырғанда біздің заман­ның жастары кітап оқыды, ізденді...
– Дариға апай, сіз жалпы жастар­дың сана-сезімін салысты­рып отырсыз ғой, енді сол жастар­дың, студенттердің тіл өнері мен мәдениетіне деген көзқарастарын салыстырайықшы...
– Қазіргі жастардың арасында «жұлдыз» деген ұғым бар. Жұлдыз болу, жұлдыз ауруы­мен ауыру тағысын тағы. «Жұлдыз» деген не, қандай болады? Болмаса кім жұлдыз бола алады? Оны өздері де біл­мейді. Жұлдыз болу үшін жан-жақты білімің болуы керек. Әсіресе тіл өнерінде сен Әуезовтің тілі қандай, Мүсіреповтің тілі қандай, Майлиннің тілі қандай, айырма­шылығы неде, стилі мен жазуы қандай, білуің қажет. Ал қазіргі жастарда салғырттық пен жалқаулық өте басым. Сондықтан автор­ларды терең білмегендіктен, өнердің айналасындағы жастардың тілінде жұтаң­дық тым көп. Әсіресе театрға барған кезде жаныңа батады. Кезінде кемеңгер Ыдырыс Ноғайбаев, Жантуриндердің қойылымда­рындағы сөздер қандай дана еді, шіркін, төгіліп тұратын. Бәлкім, уақыт өте келе бұрынғы жастардың тілге, тіл өнеріне деген ғашықтығы қайта ортамызға орала жатар, бірақ әзірге көңіл көншітпейді. 
– Сіздің әрдайым ең бірінші айтатын ақылыңыз, кеңесіңіз, жөн сілтеп, жол көрсетер бағытыңыз қандай? Және қазіргі зиялы қауым­ның тіл және сөйлеу мәде­ние­ті сіздің көңіліңізден шыға ма?
– Алдымызға төрт жыл білім алу үшін келетін 17-18 жастағы жастарымызды ең алдымен, ата-бабаның фольклорлық тілі­нен, адамшылдықтан бастап оқытамыз. Бірақ студенттерімнің алдына қоятын ең басты, бірден-бір тәртібім де, ақылым да – шындық. Жалған айтып тұрған баламен сол күні жұмыс істемеймін. Себебі жасанды дүние әрдайым үгітіліп түсіп қалады, ол ешкімнің жүрегіне жетпейді, ешкімді сен­діре алмайды. Шындықтың өзінің бірнеше түрі бар. Мысалы, үннің шындығы. Іштен шығатын сөз, сөзді құрайтын дыбыстың өзі шын жүректен, жаннан құралуы тиіс. Ал қазіргі зиялы қауымның сөйлеу мәдениетіне келсек, маман ретінде қазақтың ақын-жазушыларының сөйлеу мәдениеті мен сөз саптауларына сын айтып, көңілімнен шық­пайды деп айтудан аулақпын. Бірақ саясат орындарында отырған үлкен, ұлағатты азаматтардың көбінің сөйлеген сөздеріне қарапайым халық қанағаттана бермейміз, сөйлеу мәдениеттеріне қарап қарынымыз ашып отырады. Өйткені елдің, жұрттың мәселесін шешіп, тағдыры жайында сөз қозғап отырғаннан кейін сөздерінің мән-мағынасына да терең мән бергендері жөн. Сонда ғана халық терең ұғынып, кез келген жағдайдан салмақты ой түйе бастайды. Қоғамда күнделікті болатын келеңсіздіктер неге жиілеп кетті? Себебі түсініспеушілік орын тепкен. Елбасымыз бен қалың жұрт­шылық сенім артып, ол азаматтарды орын­таққа отырғызды ма, шенеуніктеріміз жан-жақты жауапкершілікті сезулері керек. Мысалы, Иманғали Тасмағамбетов сөйлесе жиналған халық ұйып тыңдап отырады. Неге? Себебі ол азаматтың сөзінде шынайы­лық, шешендік, ең бастысы сөйлеу мәде­ние­ті бар. Қазіргі қоғамда жиі ескеріле бер­мейтін тағы бір өзекті мәселе бар. Ол – біздің күш құрылымдары, МАИ қызметкерлерінің сөйлеу мәдениеті. Әскери адамдардың сөздерін түбегейлі тазарту керек. Тіпті олар­ға тіл білімінен сабақ берсек, артықшылық етпейді. Шаһарымызда не көп? Жол апаты көп, адам өлтіру, тонау, зорлық пен зомбы­лық тағысын тағы. Ал сол оқиға орнына келген полицей мырзалар қайғыдан қан жұтып тұрған азаматтармен адамша сөйлесуді білмейді. Оқиғаға тікелей қарай­тын әскерилердің сөзінде бір шындықтың болуы тиіс, бұған тоқтам салуымыз керек. Себебі бұл мәселе күнделікті қаралмаса да қоғамның дамуы мен халықтың арасында түзу, дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін маңызды роль атқаратын мәселе. Қазіргі қоғамда мәдениетті, сыпайы, әсерлі де, әдемі сөйлеу тек әртістерге ғана тән деген қа­те ұғым қалыптасқан. Егер біз Қазақстан­ның барлық саласында біріншіден мем­лекеттік тілді қатыстырып, қалыптастырып, дамыта түссек, оған қоса тіл мәдениетіне деген бетбұрысымызды бір жолға түсірсек нұр үстіне нұр болары анық.
– Бүкіл өміріңізді арнап отырған сахна тілі саласында сіздің айрық­ша орныңыздың бар екеніне ешкімнің таласы болмас. Десек те, бұл саланы дамытуға қаншалықты  үлес қостым деп айта аласыз?
– Айтып өткенімдей, тіл өнерінің да­муы­на үлес қосамын деген ойым болмаса да бұл салаға көп еңбек еттім деп айта аламын. Себебі еңбек жолымның басында бірнеше мақала жазып, кітапшалар шыға­рып жүрсем, кейіннен оқулық жазуға бел байладым. Уақыт өте келе «тіл мәдениетін сақтайық, тіл өнерін дамытайық» деген құр сөзден еш нәтиже шықпасын түсініп, тұңғыш «Сахна тілі» атты оқулық құралымды шығардым. Соңынан «Көркем сөз оқу шеберлігі» деген туындым жарыққа шықты. Бәрібір бұл салаға жазылған еңбектерімнің бір нәрсені қамтымай кеткенін сездім, бір нәрсе жетіспеді. Ол – тіл техникасы. Сөйлеу мәдениетін сақта дегенде алдымен кез келген адамға бағыт-бағдар көрсету керек. Ойлана келе «Сырлы сөз – сахна сәні» атты тіл техникасы оқу құралын жаздым. Қазіргі таңда тағы бір сиясы кеппеген туындым бар. Ол – алдымен «Тіл тағылымы» деп аталған, қазір «Сахна тілі» деген атауға ауыстырылып, қайта жазылған оқулық. Ол ғылыми кеңесте бекітіліп, Білім және ғылым министрлігінде қабылданды. Бұл менің ғылыми дәрежеде осы саланың дамуына қосқан үлесім деп білемін.
– Дариға апай, сіз өзіңіздің тіл өнері мен тіл мәдениеті саласының дамуына қосқан үлесіңізді жазған еңбектеріңіз бен оқулықтары­ңыз­бен ұштастырып отырсыз. Бірақ түсінуімше, ол оқулық құралдарын студенттер оқып, дәріс ретінде тыңдайды. Ал қазіргі таңда талай­лардың көкейінде жүрген бүгінгі зиялы қауымның сөйлеу мәдениетіне қатысты бағыт-бағдар беретін еңбек жазу жоспарыңызда жоқ па?
– Расында, бұл – өте үлкен мәселе. Бірақ зиялы қауымның сөйлеу мәдениетін сақтап, тіл өнерін үйренуіне арнап Рабиға Сыздықова апамыз бірталай еңбек жазды. Сондықтан жоспарымда мұндай еңбек жазу әзірге жоқ. Керек болса, ересектерге  оқып жүрген жастарымыз үлгі болсын. Себебі олар тіл өнерін анағұрлым жақсы меңгерген. Жалпы, бұл мәселенің астарын­да орыс тілі ұялап алған үлкен мәңгүрттік сезім жатыр...
– Еліміздің шығысында «Дариға-ай» атты дарынды жастарға арналған театрыңыздың бар екенін білеміз. Бұл өнер ордасын ашудағы басты мақсатыңыз қандай болды?
– Мен Семейге барған жылы сол өңірдің әкімі былай деді: «Дариға апай, сенесіз бе, Абайдың 150 жылдығы болған­да біз өз ішімізден сөз сөйлей алатын бір қазақ таппадық. Сіз тіл саласының маманы­сыз, бізге қандай көмек көрсете аласыз?», деді. Шындығында абдырап, не істерімді білмей қалдым. Бірақ, М.Төлебаев атында­ғы колледжде «театр өнері» атты бөлім ашып, балаларды оқыту қолымнан келеті­нін айттым. Сол колледжден білім алған оқушылардың негізінде «Дариға-ай» теа­тры ашылып, осылайша, театр өз жұмысын бастаған еді. Қазір жастарымыз еңбектеніп, тіл саласын дамытуға өзіндік үлестерін қо­сып жатыр, театрдың алға қойған мақсаты да – осы.
– Сіздің ойыңызша, саяси элитаның мойынын 100 пайыз таза қазақ тілінде сөйлеуге бұра­тын заман қашан туады? Және қалай бұрғызуға болады деп ойлай­сыз?
– Саяси элитаның мойынын 100 пайыз таза қазақ тілінде сөйлеуге бұрғызатын заман туады, тумасқа амалы жоқ. Себебі Елбасымыздың өзі қатаң қадағалап, айтып отыр, ол заманды туғызуға қойылған мер­зім де бар. Тіпті біртіндеп оң нәтижеге қол жеткізіп жатырмыз десек те қателес­пейміз. Өзге ұлт өкілдері қазақша сөйлеп, салт-дәстүрімізге деген қызығушылықтарын байқатуда. Қазақ жерінде тұрып, оның мем­лекеттік тілін меңгермеген азаматтар оның ішінде зиялы қауым біздің Отаны­мыз­ды мекендегені қалай болмақ?! Шерхан Мұртаза айтпақшы, қос тілді тек жылан ғана. Бірақ тіл мәселесінің уақытша екеніне сенімім мол, себебі Президентіміз көшті бастап, Ана тілді міндетті түрде мойында­татынына кәміл сенімдімін.
– Қазіргі қазақ телевизиясы мен радиосының тіл мәдениетін сақтауына қатысты жиі-жиі сыни пікірлер айтылып тұрады. Сіздер олармен жұмыс жасамайсыздар ма? Жалпы, қазіргі бағдарламалар мен жобалар сіздің көңіліңізден шыға ма?
– Бұрын қазақ телевизиясы, радиосы тіл мамандарымен қоян-қолтық жұмыс жа­сай­тын, жобалар ашылса міндетті түрде сарап­қа салынып, жан-жақты талқылана­тын. Және сол саланың мамандары біз айтқан сынды қабылдап, қорытып, нәтиже шыға­рып, толықтыру ретінде қолпаштай­тын. Ал қазіргі жастар жасап жатқан жоба­лар шикі­леу. Неге? Себебі олар алдыңғы буынның ақылын тыңдап, тәжірибе бөлісу дегенді білмейді. Бәлкім, менсінбейтін шығар?! Бірақ халықтың алдына шыққан­нан кейін әр сөзге, дыбысқа, жүріс-тұры­сыңа, киім киісі­ңе дейін көңіл бөлуің қажет. Осыдан-ақ саны бар, сапасы жоқ телевизия­лық жоба­лар­дың қайдан шығатынын түсі­нуге болады. Біздің көңілден неге шық­пай­ды? Біріншіден, тақырыптары тар, өте таяз. Жеңіл-желпі тақырыптарға әуес жаста­ры­мыз әр хабарда әр тақырыптың басын бір шалып, тоқталады. Біз әлі талай қоғамға қажетті, қоғамға пайдасы бар тақырыптар­ды қамтуымыз керек. Әсіресе қыз тәрбиесі болмаса қазақ келіні, ене, ана қандай болуы керек? Міне, осындай тақырыптарды қам­ти­тын қазақ тіліндегі бағдарламалар түрік пен корейдің телесериалдарының орнын басса екен. Себебі ана ғана қазақ баласын дүниеге әкеліп, оны тәрбиелеп, зиялы жан етіп қоғамға қоса алады. Екінші­ден, жастар­дың жобасы екен деп ойы пісіп-жетілмеген жастардан пікір сұраудың қажеті жоқ.
– Әңгімеңізге көп рақмет.

Алашқа айтар датым...
Ана тіліміздің асқақтауына қалың жұртшылық атсалысса екен. Зиялы қауым тіл өнерін сыртқа теппей, сөйлеудің мәдениетін ұғынатын болса, өскелең ұрпаққа сол үлгі. Ата-баба қалдырған өсиет өшіп қалмай, өне берсе қазақтың мәртебесі өсіп, биіктерден көрінері анық. Қазақ жерінде ұлтын сүйгіш ұлдарды дүниеге әкелетін асыл аналарды тәрбиелейік.