Розақұл ХАЛМУРАДОВ, Мәжіліс депутаты, Қазақстан халқы ассамблеясының мүшесі:
– Қазақстандағы 100-ден астам ұлт пен ұлыстың бірлікте, тату-тәтті тұрып жатқаны талай мемлекеттерді, көршілерімізді қызықтыратын болуы керек. Сарапшыларымыз бен саясаткерлеріміздің көбі бұл жетістіктің басында Қазақстан халқы ассамблеясы тұр дейді. Қазақстанның осы тәжірибесіне әлемдік қауымдастық немесе жекелеген мемлекеттер тарапынан қызығушылықтар бар ма?
– Ассамблея құрылғаннан бері, біреу білер, біреу білмес, бірақ еліміздегі осы бірлік пен береке ынтымақ пен татулықтың нығаюына үлкен үлес қосып келе жатыр. Қазақстан халқы ассамблеясы дегенде, оның құрамына кіретін этно-мәдени бірлестіктердің алар орны бөлек. Бізде мысалы, 30-ға жуық республикалық-аймақтық, 200-ге жуық облыстық, аудандық, қалалық этно-мәдени орталықтар бар. Солардың барлығының жұмысына ұйытқы болып отырған осы – Ассамблея. Бүгінде бүкіл әлем этносаралық, конфессияаралық келісімде қазақстандық үлгіні үйреніп жатыр. Қазақстан халқы ассамблеясының делегаттары шетелдерге, халықаралық ұйымдарға барып, өзінің істеп жатқан іс-тәжірибесімен бөлісуде өте жоғары баға алып келіп жүр. БҰҰ-ның бұрынғы Бас хатшысы Кофи Аннан Қазақстанға келген сапарында Қазақстан халқы ассамблеясының жұмысымен танысып, еліміздегі этностардың, түрлі конфессиялардың арасындағы жарасымды келісімді, берік татулықты көріп, «Қазақстан басқа елдерге осы салада үлгі бола алады» деп баға берген. Бұл – әлемдік деңгейдегі саясаткердің бағасы. Сол себептен елдегі тұрақтылыққа Ассамблеяның үлесі өте үлкен деп ұялмай айта аламыз.
Өткен жылы қазан айында болған Ассамблеяның 14-ші сессиясында Ассамблея төрағасының үш орынбасары тағайындалды. Елімізде болып жатқан ұлтаралық мәселелерді талқылап, ғылыми ұсыныс беру мақсатында Ассамблея кеңесінің қасынан ғылыми-сараптамалық кеңес құрылды. Мен ойлаймын, бұлардың берер нәтижесі алдағы уақыттың еншісінде.
Тіл саясаты жайына келер болсақ, бұл тек қазақ халқының ғана емес, бүгіндері Қазақстан өздерінің тарихи Отанына айналған өзге ұлт өкілдерінің де үлес қосуы азаматтық парыз болса керек. Ал мемлекеттік тілді білген өзге ұлттарды біз кейде тым көтермелеп жіберіп жүрген жоқпыз ба? Олар да осы мемлекеттің азаматтары болғандықтан, тілді білуге міндетті ғой...
– Жалпы, қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғаннан кейін сол алған мәртебесіне лайық орын алуға тиіс. Бұл тек қазақ халқының ғана емес, Қазақстанда тұратын өзге ұлттардың да жұдырықтай жұмыла атсалысатын ісi. Парламентте біз осы мәселені жиі-жиі көтереміз. Ата заңымызда, «Тіл туралы» заңымызда мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп жазылғаннан кейін қай ұлт өкілі болсын, мемлекеттік тілді білуі міндет, парыз. Ал парыз деген – ол қарыз деген сөз, ал қарыз өтелмейтін болса, ауыр күнә деп ұқсақ болады. Сол себептен барлық ұлт өкілдері келешекте қазақ тілін білуі керек. Кез келген мемлекетті алып қараңыз, төңірегіміздегі Ресейді алсақ та, көршілес Өзбекстанды, тіпті дамыған, демократиялық жолда деген еуропалық мемлекеттерді алсаңыз да мемлекеттік тілді білмесең, мемлекеттік қызмет тұрмақ, қарапайым жұмыс істей алмайсың.
Заманның талабына қарай тіл мәселесі осындай уақытқа келіп тұр, дегенмен жұмыстар атқарылып жатыр. Уақыт өте бұл мәселе де реттеліп, қазақ тілінің мәртебесі биіктейтіні сөзсіз. Ал енді мемлекеттік тілді білген өзге ұлт өкілдерін көтермелеу дегенге келсек, ешкімді артық көтермелеп жатқан жоқпыз деп ойлаймын. Бір кезде Президенттің тапсырмасы да болған, басқа ұлт өкілдері мемлекеттік тілді білсе, сыйақы төлеу деген секілді, бірақ әзірге ешкімге төленіп жатқан жоқ, өзім де алып көрген емеспін. Айтайын дегенім, өз тілiмді білу – менің міндетім, парызым деп есептеймін, өзге ұлт өкілдері де солай түсінуі тиіс. Мемлекеттік тілді білген адамды көтермелеудің, мақтаудың қажеті жоқ. Қайта тілді білмейтіндерге, «неге білмейсің, неге мемлекеттік тілде сөйлемейсің?» деп талап қойғанымыз жөн шығар. Басқа ұлт тұрмақ, кейде қазақ қазақша сөйлессе қуанып, соған алғыс айтып жатамыз. Ол оның міндеті емес пе, менің ойым – осы.
– Қазақстандық ұлт деген түсінік қалыптастыруды жөн көретіндер бар. Ол айтылып та жатыр, бұл Батысқа еліктеу емес пе? Төлқұжатымызда ұлты деген сөзді жазудың қажеті жоқ деушілер де болды. Бұл өз ұлтын жасыру немесе одан намыстану болып шықпай ма?
– Бұл мәселеде бізде бір түсініспеушілік болды деп ойлаймын, әрбір адам өз ұлтының патриоты болу керек. Өз ұлтын қадірлей білмеген адам Отанының да патриоты бола алмайды. Сондықтан қандай ұлт өкілі болсын, ол қазақ, қырғыз, өзбек болсын, өзінің туып-өскен жерін, ұлтын, ана тілін білуі керек. Төлқұжатымызға ұлты дегенді жазбау мәселесі бойынша депутаттық сауал жолданып, әйтеуір, ол реттелді, қателіктер түзетілді. Біреу ұлтын жазбаса, ол өзінің құқы, ал менің ойымша, әр адам өз ұлтымен мақтануы керек. Бұл әрi-берiден соң болашақ өзінің ұрпағы үшін қажет нәрсе.
Ал енді қазақстандық дегенге келетін болсақ, бұл азаматтық туралы мәселе, жаңа ұлт жасау емес. Мен, мысалы «қазақстандықпын» деп қайда барсам да мақтанып айта аламын. Қазақстанда тұратын адамның бәрі «мен қазақпын» дей алмайды емес пе, өйткені әрбір азаматтың өз ұлты бар. Сондықтан қазақстандық деген ұғымнан қашудың қажеті жоқ, яғни бұл «Қазақстан – менің елім, менің жерім» деген ұғымды білдіреді. Бұл – қайта мақтаныш сезімі, осы елде өсіп, осы елде қызмет етемін деген ұғым, осы елдің өкілімін деген түсінікті білдірсе керек. Америкалық деген – ол да ұлтын емес, туған жерін, Отанын білдіріп тұр емес пе?! Біздің елде ұлтын жазу бұрыннан бар, ал Батыста, керісінше, қалыптасып кеткен.
– Ассамблея туралы заң қабылданғалы көп уақыт өте қойған жоқ. Бірақ қорытынды жасай беруге болатын секілді. Осы заң жұмыстарыңызға қаншалықты серпін беріп жатыр?
– Қазақстан халқы ассамблеясы туралы заң басқа елдерде жоқ. Оған конституциялық мәртебе берілген. Ассамблея атынан сайланған депутаттарға президенттің берген бірінші тапсырмасы – осы заң жобасын жасау еді. Яғни біз соны орындадық, қазір заң күшіне енді. Бұрын Оңтүстік Қазақстан облысының кіші ассамблеясы деп аталса, енді Оңтүстік Қазақстан халқы ассамблеясы деп аталады, яғни заң бойынша, құрылымдық жүйесі ретке келтірілді, олардың негізгі мақсаттары айқындалды. Осыған сәйкес, республикалық ассамблея бірлестіктерінің ұлтаралық ынтымақ-бірлікке, халықтың татулығына арналған іс-шараларын мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыруға болатыны да осы заңда көрсетілген.
Заң жұмыс істеп жатыр, әрине, заңның жұмыс істеуі, нәтиже беру үшін белгілі уақыт қажет. Бұл заңға, мүмкін, қосымша бір нормативтік-құқықтық актілер қабылдануы қажет болар, әзірге жұмыс жүріп жатыр.
– Парламенттегі кейінгі шақырылымда Ассамблея өкілдеріне орындар берілген. Сол депутаттар өзіне жүктелген міндет пен сенімді атқара алып отыр ма? Осы бағытта қандай пікір білдірер едіңіз?
– Енді бұған біз, өзіміз, Ассамблеядан сайланған депутат ретінде өзімізге өзіміз баға бере алмаймыз, әрине. Оған халық пен қоғам Парламент жұмысына қарап, зерттеп жүрген адамдар баға берер. Біз өзімізге жүктелген міндеттер мен тапсырмаларды орындаудамыз, ал бізге берілген негізгі тапсырманың бірі – жалпы халықтың, қоғамның мүддесін қорғау. Біз осы бағытта жұмыс атқарып жатырмыз, айтайын дегенім, біз өз ұлтымыздың ғана мүддесін қорғау емес, негізінен, жалпы халқымызға қажет нәрселерді көтеруді алға қойып отырмыз. Ал біздің жұмысымызға халық өзі баға берер.
– Қазақстан бірнеше жылдан бері әлемдік және дәстүрлі діндердің басшыларын Астанаға жинап, өзара түсінушілікке үндеп жүр. Бір-бірімен ғасырлар бойы жауласып келе жатқан алуан түрлі дін басшыларын бір үстелдің басына отырғызу да оңай емес. Бұл өз нәтижесін беретін шара деп ойлайсыз ба?
– Құранда «барлық мұсылмандар бір-біріне бауыр, туыс» деген сөз бар. Кез келген дін бір Жаратушы құдіреттің бар екенін айтады. Әрбір діннің өз қағидалары бар, сонысымен де ерекшеленеді. Қазақстанда дәстүрлі діндердің съезін өткізу ұсынысын жасаған Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының көрегендігі мен даналығы. Осы қадам арқылы Қазақстан әлемдегі барлық дәстүрлі діндердің басын қосып, сол арқылы бүкіл әлем халықтарының татулығы мен бірлігін қалыптастыруға болатынын үлгі етіп көрсетті. Өмірінде бір дастарқан басында отырып көрмеген діндерді қатар отырып сөйлестірудің өзі – өте үлкен жетістік. Құранда айтылғандай, «екі араздасқан жанды татуластырған адамға ең көп сауап беріледі, ол адам – жаннатқа барады» деген. Өмірі бір-бірімен келісімге келіп көрмеген, бір-бірімен қарсыласып жүрген дінбасыларын бірге «Бәйтеректің» (Астанадағы монументті айтып отыр – авт.) төбесіне шығарып, қолдарын бір жерге қойғызғанының өзі ғажап құбылыс емес пе?! Келешекте қандай нәтиже беретінін көре жатармыз, бірақ осының өзі бүкіл әлемге үлгі боларлық оқиға. Қазақстанда халық саны 17 миллионға жуық болса, бізде 45-46 дін конфессиялары бар. Миллиардтаған халқы бар Қытайда төрт-ақ конфессия бар. Нағыз демократияның бізде екенін осыдан-ақ біле беріңіз, ал бұл съездің негізгі мақсатының бірі – әлемге Қазақстанды таныту. Өзбектерде бір сөз бар, «Адамның көзі бір-біріне түскен кезде бір-біріне деген мейірі артады» деген. Әр елдің дін өкілдері келіп, бірімен-бірі сөйлесіп жатса, біз бұдан ұтылмаймыз, бұл тек жақсылыққа ғана бастайтын қадам екені анық. Бұл елімізге тек абырой әкеледі.
– Еліміздегі толеранттық, түптеп келгенде, қазақтардың басқа ұлттарға деген төзімділігі секілді көрініп жүр бізге. Толеранттық таныту басқа ұлттардың да міндеті емес пе? Мәселен, өткенде Үкімет қазақ тілінде жиын өткізе бастап еді, орыстілді журналистер құқымыз тапталды деп өре түрегелді. Ал бұған дейін тек орысша өтіп келген жиналыстарға қазақтілді журналистер ешқандай у-шусыз қатысып жүр...
– Оқырмандарыңызға айтарым, әртүрлі ұлт өкілдері татулықта өмір сүріп жатырмыз дейміз. Бұл – біріншіден, Алланың бізге берген сыйы, одан кейін Елбасымыздың салиқалы саясатының нәтижесі. Одан кейін айтарым, қазақ халқының кеңдігі мен қонақжайлылығының арқасы. Егер қазақ халқының мейірімділігі болмаса, осыншама ұлт пен ұлыс бейбіт өмір сүрер ме еді, ол бір Аллаға ғана аян. Өз басым қай ұлттың өкілі болса да қазақ халқының осы қасиеттеріне алғыс білдіріп, ешуақытта жақсылықты ұмытпауы керек деп есептеймін.
Тәуелсіздік алғанымызға 18 жыл болды. Осы жылдардың ішінде күніне бір сөз үйреніп отырса, адам 6,5-7 мың сөзді үйренуге болар еді. Осынша сөздік қоры бар адам қазақ тілінде еркін сөйлеуге болады. Неше жылдан бері үйренбеген адам өзгеге емес, алдымен өзіне ренжісін. Жоғарыда айтқан журналистердің жағдайына байланысты айтар болсам, «біздің заңымызда солай жазылған, мемлекеттік тілде сөйлеген болса, ілеспе аударма болуы керек. Осы жағдайды ойластыру керек еді, ал біздің Парламентте бұл мәселе шешілген. Біз сондықтан да мемлекеттік тілде сөйлейік» деген мәселені жиі көтереміз. Бұқаралық ақпарат құралдары үшін осы ілеспе аударма мәселесін ұйымдастыру қажет еді.
Ал Үкіметтің мәжілісі қазақ тілінде өтті екен деп реніш білдіруге болмайды, бұл жағдай, өзге тілде жиын өткізу, ресми тілде сөйлеу тек бізде –Қазақстанда ғана бар. Сол себепті журналистер де Қазақстанның азаматы болғандықтан, мемлекеттік тілді үйренуі тиіс.
– Осыдан біраз бұрын Үкімет басшысына қазақша сөйлеу туралы талап қойдыңыз. Үкімет басшысы сол талапты орындап, жиындарды қазақша өткізе бастады. Енді көңіліңіз тола ма?
– Мұны Парламент мәжілісінде айттым, депутаттық сауал ретінде қойған едім, сол жерде Үкімет басшысы Кәрім Қажымқанұлы үкіметтік отырыстарды қазақша өткіземіз деп сөз берген, сөзінде тұрды, оған әрине, ризамыз. Бірақ осыдан кейін мемлекеттік тіл жетісіп қалды, осымен бітті деп айта алмаймын. Мен өткенде Мәжілісте де айттым, Бекболат Тілеухан мен Алдан Смайыл да осы мәселені көтерді. Мәжілісте қазақ тілін білетін, бірақ сөйлегісі келмейтін депутаттарға мемлекеттік тілге көшулері керектігін айттық. Бір баяндаманың басын қазақша бастап, әрі қарай ресми тілге көшуді қою керек, қазақ тілі – амандасу, қоштасу тілі емес, ол мемлекетті басқару тілі болуы керек. Біз бұған енді-енді қадам бастық, сондықтан көңіл толатын уақытқа әлі жеткен жоқпыз, әлі біраз тер төгіп, атсалысу керек болады.
– Соңғы Ұлттық халық санағы нәтижесінде, қазақ ұлтының үлесі 67 пайызға жеткені анықталып отыр. Бұл – барлық ел тұрғындарының үштен бірі деген сөз. Енді мемлекеттік тілдің үлесі артарына сеніміміз мол ғой?
– Ресми құжат бойынша 67 пайыз деп отырмыз, ал басқа қазақ тілін білетін ұлт өкілдерін қосқанда, мен 75 пайыздан кем емес деп ойлаймын. Қалған бөлігі әрекет жасап, осы тілді білуге деген ынтасы болса, үйренуге болады. Арнайы курстарды екі-үш ай оқып жатады, сол секілді тілді игеруге ең көп дегенде, бір жыл жетіп жатыр. Кейде мен депутаттық сауал алдын ала әзірленеді, соның өзі қазақша әзірленсе, қазақша қойылса болады ғой деп ренжимін. Мемлекеттік тілдің мәселесі – айтыла-айтыла әбден жауыр болған тақырып. Тілдерді дамытуға бөлініп жатқан қаржыдан еш кемшілік жоқ, бәрі жеткілікті. Тек әр адамның ниетіне байланысты болып тұр. Біз мемлекеттік қызметке қазақ тілін білмеген адам қабылданбайды деген талапты енгізсек жеткілікті, осыдан кейін-ақ тілді өздері үшін үйренеді. Қазір осы заң жобасы әзірленіп жатыр. Мүмкін, арнайы уақыты белгіленер, мысалы, бір жыл уақыт берілер, сол кезде бұл талапқа ешкім ренжи алмайтын шығар.
МЕРЕКЕЛІК ЛЕБІЗ
Қандай адам болмасын, қай жерде тұрмасын, адам баласына ең басты керегі – бейбітшілік. Отбасы бүтін, жұмысы орнықты болса, еш нәрсені ойламай жұмысына барып, бала-шағасы үшін алаңдамаса, тыныштық пен бейбітшілік болса, осыдан артық ешнәрсе қажет емес. Елбасымыз айтқандай, дағдарыстан дамуға аса шығындалмай, есен-сау өтіп кетейік. Қазақстандық әрбір отбасына құт-береке, ынтымақ пен бірлік, шаңырақтарына бақыт тілеймін!