Қалай айтсақ та, Қазақстан – Орта Азияның лидері

Эседулла ОГУЗ, Newsweek журналының Орталық Азия бойынша сарапшысы:

– Эседулла мырза, біздің қазақта «сырт көз – сыншы» деген жақсы сөз бар. Әлемдегі саяси һәм экономикалық-әлеуметтік динамиканы ұдайы бақылауда ұстап отырған маман ретінде айтыңызшы, сіздің танымыңыздағы Қазақстан қандай?
– Өз басым Қазақстанға осымен тоғы­зыншы мәрте келіп отырмын. Қа­зақ елі ма­ған қатты ұнайды. Өмірім­нің жиырма жы­лы Мюньхенде өтті. Сон­дықтан да болар, Алматыны сол Мюнь­хенге қатты ұқсатам. Жап-жасыл тама­ша қала. Және де мені таңдан­дыратыны, қазақтардың Орталық Азия елдеріне ұқсамайтындығы. Еуропалық сияқты. Азиялықтар қонақжай болса, еуро­палықтар өзінің тұрмысына, жүріс-тұрысына жақсы қарайды емес пе?!. Қа­зақтар осы екі дәстүрді де бойына жинаған. Былайша айтқанда, модерн мен дәстүрді әдемі үйлестіре білген.
Қазақ елінің дұрыс саясат ұстанып, ашық қоғамда азаматтардың ой-еркіндігін қалыптастырғандығына осы елге келген сайын көзім жете түседі. Өйткені Азияның басқа елдеріне сапар барысында олардың әлемде болып жатқан саяси-экономикалық, басқа да түрлі оқиғаларға көзқарасын сұрай­мыз. Бір ғана Түрікмен елін алайық­шы, қарапайым халықты айтпағанда, мұ­ға­лімі мен ғылым докторлары аралы­ғында халық зиялыларының өзі әлем­дегі көптеген жаңалықтардан, оң өз­геріс­терден, саяси сахнадағы шие­леніс­кен жағдайлардан мақрұм. Ал сіздердің елде олай емес. Кез келген адаммен сөйлессең, ойын ашық жеткізе алады. Өзіндік көзқарастары бар. Ең бастысы, жастардың көзі ашық.
Байқап отырсаңыз, Орталық Азия елдерінің біразы жабық қоғамда өмір сүруде. Ашық жарияламағанмен де, сон­дай шектеулер, кедергілер көп кезігеді. Былтырғы жылы ЕҚЫҰ-ға төр­ағалық етіп, Астанада саммит өткізген, Азия елдерінің басын қосып, спорттан қысқы олимпиа­даның жалауын жел­біреткен қазақ жұртын батыстың көзі ашық адамдары еуропалық үлгідегі мемлекет деп қабылдайды. Әлем­дегі алпауыт мемлекеттермен жақсы қа­рым-қатынас орнатып, өз ішіндегі ұлтара­лық татулықты сақтай алған ел ретінде мойындалған Қазақ еліндегі демо­кра­тиялық оң үрдістерден хабар­дармыз. Сон­дықтан да мен Қазақ­станды азаматтық қоғам қалыптасып, ой еркіндігі, сөз бос­тандығы салтанат құрған Орталық Азия­дағы дамушы мемлекет деп білемін.
– Біздің Тәуелсіз ел болғанымызға 20 жылдың жүзі болды. Тарихи өлшеммен алсақ, бұл аса көп уақыт емес, бірақ та елдегі этникааралық тұрақ­тылық, экономикалық прогресс біздің біршама жетістіктерге жетуімізге оң ықпалын тигізді. Осы жиырма жылдың ішінде Қазақ елінің қол жеткізген ең табысты шыңы деп нені бағалар едіңіз?
– Иә, жиырма жылдық мерейтой­ларыңыз құтты болсын! Барша қазақ жұртын осынау мерейлі мерекемен құт­тықтаймын.
Қазақстан Тәуелсіз ел болған жиыр­ма жылдың ішінде өте көп дүниелер өзгерді. Мен ең алғаш тоқсаныншы жылдардың ба­сында келдім. Ол кезде кеңестік идеоло­гияның әсері қатты байқалатын. Социалис­тік жүйенің сарқыншақтары жойыл­­ма­ған болатын. Ал қазір нарықтық экономикаға көш­кен. Бірақ та кейде осы қазақ ағайын­дарға көңіліміз толмай қалады.
– Себебін білуге бола ма?
– Сіздер бай елсіздер. Құдайдың берген байлығы жетерлік. Мұнай-газ, кө­мір-темір, осы Орталық Азиядағы байлығы жағынан озық тұрған бірден бір ел – Қазақстан. Сөйте тұра сіздерде сервистік қызмет жақсы дамымаған. Мұнайды толық өңдемей сыртқа сата­сыздар. Жапонның Тойотасын мінесіз­дер. Ендеше, неге Тойотаны өздеріңізде құрастырып, Орта Азияға экспорт­тамай­сыздар? Сонда қазаққа техно­логия келеді, ғылым келеді, жұмыс болады. Жалпы, қазақтарға ғана емес, Азия елдерінің көбіне тән ауру – бұл жалқаулық. Менің білуімше, Қазақ­станда жоғары білімді адамдар, ғылым­мен айналысып жүргендер, ғылым докторлары өте көп. Солардың потенциялын бүгінгі заман ғылымына, технологияны меңгеруге неге пайда­лан­­басқа? Қазақ елі көп өнімді сырттан сатып алады. Неге осынының бәрін өздеріңізде өндірмейсіздер? Өйткені бір жағында – Қытай, екінші бүйірінде Ресей сынды алпауыт империялар тұрған кезде Қазақстан өте мықты болуы керек. Тауарлық өнімнің сыртқа тәуелділігін жойып, отандық өнімнің әлеуетін көтермесе, болашақта сіздерге түрлі экономикалық қауіп төнуі мүмкін.
–    Жақсы, ескертпеңізге рақмет. Эседулла мырза, әуелгі сұрағымызға қайта оралсақ, біздің 20 жылдағы жетістігіміз деп нені атар едіңіз?
– Қазақстан Тәуелсіздік алған жиырма жылдың ішінде елде соғыс болған жоқ. Этникааралық қақтығыс­тарға жол бермеді. Бұл – үлкен жетістік. Екін­шіден, ел экономикасы даму динами­касының ырғақты ритміне түсті. Эконо­микалық тұрақтылықты қамтама­сыз ете отырып алға жылжыды. Жас мемлекет бола тұра, даму көрсеткіші бойын­ша алпыстыққа кірді. Бұл, расында, таңғаларлық жағдай. Үшін­шіден, елордаларыңыздың Аста­на­ға көшуі қауіпсіздік шаралары­ның бар­лық параметрлеріне сай келетін орта­лыққа көшірілген Астананың бүгінгі келбеті көз тартарлық, кісі қызығарлық. Аз ғана уақыттың ішінде осындай көркем қала тұрғызғандарыңызды да жетістік деп бағалау керек.
– Бүгінде Қазақстанды жаһандық кеңістіктен бөле қарау мүмкін емес. Әлемдік күрделі мәселелерге араласуда елдің сыртқы имиджі де айтарлықтай рөл ойнайды емес пе? Қазақ елін бұл тұрғыда қалай бағалайсыз?
– Қазіргі таңда батыс елдері арасында Орталық Азия дегенде ең бірінші Қазақстан ауызға ілігеді. Былайша айтқанда Орталық Азия деген ұғым Қазақстан деген түсініктің шеңберіне кіріп кетіп отыр. Бұл сіз­дердің сыртқы имидждеріңіздің жа­ғым­­ды қалыптасып келе жатқанын көрсетеді. Былтырғы жылы Түркияға 300 мың турист барыпты, Еуропаға қаншамасы қыдырып қайтты. Және де былтырғы жылы сіздердің футбол командаларыңыз Түркияның команда­сымен ойнады. Ойын барысы маңызды емес шығар, бірақ сонда түрік ағайын­дар, осы ойынды тамашалауға келген Еуропадағы спортсүйерлер Қазақстан жайлы жақсы пікірлер айтып жатты. Сондай-ақ ауыр атлеттеріңізді де біз жақсы білеміз. Мен жоғарыда Орталық Азия дегенде ең әуелі Қазақстанның аты шығады деп айттым ғой. Орталық Азия дегенде әлем жұртшылығының көз алдына Қырғызстанның да бейнесі келеді...
– Мемлекеттік жүйенің сипаттамалық белгілеріне ие – имиджді қалыптастыруда ақпараттық саясат шеңберіндегі жұмыстарға басымдылық берілері хақ. Қазақстанның шетелдік БАҚ-тардағы бейнесі жайлы айтып өтсеңіз...
– Рас, Қазақ елі туралы шетел басы­лымдарында көп айтыла бермейді. Өйткені ел іші ынтымақты, экономика тұрақты, саясат дұрыс бағытта. Былай­ша айтқанда журналистерді қызық­тыратын дүние аса көп емес. Ал жоғарыда айтқан Қырғыз еліндегі екі мәрте қайталанған революция әлемді елең еткізді. Барлығының назары соларға ауды. Бірақ жақсы көзқарас қалыптастырмады. Қазір туристер Қырғыз еліне баруға қорқады. Оларда әлі жүйе толық орнамады. Ауғанстан да солай. Басқаларын айтпай-ақ қойсақ та болады.
Қазақстан туралы шетел БАҚ-та­рында көп айтылмайтындығы – бұл қобалжи қоятын нәрсе емес. Ең бас­тысы, әлем халқы сіздердің елдеріңізді позитивті тұрғыдан жақсы таниды.
Бүгінде көптеген елдердің аты спортпен және туризммен танымал. Бұл сіздерге де қолайлы. Қазақстан спорты керемет. Толайым табыстарға қол жеткізіп жатырсыздар. Бір ғана қысқы Азия ойындарының өзі неге тұрады? Ал туризмге келер болсақ, сіздерде табиғаты тамаша өлкелер өте көп. Байқоңыр ғарыш айлақтарыңыз бар. Ғарыштық мұражай ашуға мүм­кіндіктеріңіз толық жетеді. Америкада осындай мұражай бар. Жылына қан­шама миллион турист осы мұра­жайды аралап, адамзат баласының ғарышқа жасаған алғашқы қадамының куәсі болады. Танып-біледі.    
– Сіз Newsweek журналының Орталық Азия бойынша сарапшысысыз. Жалпы, Қазақстанның Орталық Азиядағы бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі қандай?
– Қалай айтсақ та, Қазақстан Орталық Азияның лидері. Былтырғы жылы Қырғыз елінде орын алған келеңсіздіктердің зардабын жоюда үлкен еңбек еттіңіздер. Құрманбек Бәкиевті тірі алып шықтыңыздар, ол елдегі азаматтық соғыстың туып кет­пеуіне мүдделі болдыңыздар. Ауған­станға да ел Үкіметі көмек қолын созып жатыр. Батыстағы елдердің көбі Қазақ елін Орталық Азиядағы аға ұлт ретіндей мойындайды.
Қазақстанның Орталық Азиядағы бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтама­сыз ете отырып, біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыруға мол мүмкін­шілігі бар. Еуропамен, басқа да ал­пауыт­тармен қарым-қатынасы жақсы, елдің әлеуметтік әлеуеті жоғары. Ең бастысы, Ресей-Белорусь-Қазақстан Кедендік одағы негізінде тәжірибесі бар. Сондықтан да Орталық Азияның локомотиві ретінде Қазақстан осы мәселені оң жолға қойса, өздеріңізге де тиімді, басқа да елдердің жағ­дайларын көтеруге болады.
– Қазақстан Орталық Азия елдерінің басын қосып, біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастырып, Кедендік одақ құрса дейсіз ғой?
– Иә. Өйткені Азия елдері батыс елдерінен көп кейінге қалып келеді. Әлеуметтік жағдайы болсын, эконо­микалық күш-қуаты жағынан болсын. Әсіресе, Орталық Азия мемлекеттері. Қараңызшы, Сингапур, қарапайым Малайзия қалай дамыды. Азияның барысы болды. Сол сияқты әлемдік қауымдастық алдында Орталық Азия елдерінің де әлеуетін көтеру керек. Қазақстан өзі бай болғанмен, көрші елдері кедейшіліктің зардабынан құ­тыла алмай отырса, ол бәрібір сіздердің экономикаларыңызға әсер етпей қоймайды. Ал бұл Кедендік одақты құруға Қырғызстанның иә Өзбекстан­ның мүмкіндігі жоқ. Тәжі­рибелері де жетпейді. Тәжікстан мен Түрікменстан сүйреп кете алады дегенге сену қиын. Бір ғана мүмкіндік, ол – Қазақстанның саяси һәм даму механизмдерін оңтай­лы шешкен тәжірибесіне сүйену.
Орталық Азия елдерінің Кедендік одағын құру арқылы сіздердің бірталай табысқа жетулеріңізге болады. Өзде­ріңіз білесіздер, көршілеріңіздің көбін­де жеңіл өнеркәсіп орташа деңгейде дамығанымен, ауыр өнеркәсіп, бүгінгі өмірге қажетті технологиялық өнім­дерді өндіру әлі оңтайлы жолға қойыл­маған. Сіздер көршілеріңізден жеңіл өнеркәсіп өнімдерін арзан бағаға ала отырып, оларға өздерінде жоқ өнім­дерді, ауыр өнеркәсіп тауарларын өткізуге даңғыл жол ашасыздар. Өз басым, алдағы 15 жылдың көлемінде осындай Кедендік одақ құрылса, онда Қазақстан Орталық Азияның ағасы және көшбасшысы ретінде өзінің саяси және әлем елдері алдындағы беделін нықтай түседі деп ойлаймын.
Біздің қолдағы мәліметтер бойын­ша, Орталық Азия елдерінің негізгі жұмысшы күштері Қазақстанға қарай ағылуда. Неге дейсіз ғой. Қарапайым ғана отбасылық жағдайды жақсарту мақсатында. Шындығында, қазір қыр­ғыздың да, өзбектің де, түрікменнің де қазақ сияқты болғысы келеді. Қазаққа ұқсағысы келеді.
– Неге?
– Өйткені сіздердің ашық қоғам­да өмір сүріп, өз болашақтарыңыз жайлы еркін ойлай алатындықтарыңыз, ең бастысы – балаларыңыздың ертеңгі күні қалай болып кетеді екен деген қорқыныштан ада өмір сүретіндік­те­ріңізді олар көріп отыр. Соған қызы­ғады.
– Эседулла мырза, бүгінгі Түркі әлемінің қарым-қатынасы, саяси-мәдени байланысы жайлы оң пікірлер болғанымен, олардың бір-бірінен діни ұстанымда қауіптенетіндігі де көп айтылып жүр.
– Рас, мұндай пікірлер бар. Ішінара айтылып та қалады. 1990 жылы Өз­бекстанда қырғыздар мен өзбектер қақтығысып қалды. Оның соңын ала, Ташкентте өзбектер мен түріктер жан­жалдасты. Осындай ел ішінде болып жатқан түрлі ұлтаралық түсініспеу­шіліктер Түркі әлемінің бес саусақтың саласындай жұмылып, бір жұдырық болуы керектігін көрсетеді. Қазақстанда этностар көп, діни ұстанымдары да әртүрлі. Бірақ ешқандай алауыздыққа жол бермей отыр. Осындай өміршең, жан-жақты тәжірибені оларға да енгізу керек. Сіздерде қалай екенін білмеймін, өз басым Орталық Азия елдерін көп аралаймын. Сондағы көзімнің жеткені, олар Нұрсұлтан Назарбаевты Қазақ­станның ғана Президенті емес, біздің де ортақ жолбасшымыз, Түркі дүние­сінің лидері деп қабылдайды.
Тілі жақын, түрі ұқсас түркі халық­тарының шыққан тегі бір, түп тарихы ортақ. Ал осы елдердің мұсыл­ман­шы­лығына келер болсақ, расында, әр­алуандылық байқалады. Өзбектер әу бастан отырықшы халық болғандықтан Исламға қатты. Ал қазақтар бұл ұста­нымда еркіндеу. Дәстүр мен исламды байланыстырып, өздерінің өмір сүру қағидаларына негіздеген. Түрікмендер де дәстүріне көп көңіл аударады. Бірақ та ортақ Исламды ұстанған елдер бір-біріне айтарлықтай қауіп төндіреді деп айта алмаймын. Тек мұнда сенімге деген құрмет керек. Дінде зорлық жоқ.
Алайда алаңдатарлық жағдаяттар да жоқ емес. Бұл – секталардың көбейіп кеткендігі. Радикалды Ислам­ның бой көрсете бастағандығы. Ради­калды ұйымдардың әрекетін тыйып, тез арада тежеу қоймаса, бұл өте үлкен қауіп төндіреді. Ислам атын жамылған ұйымдардың негізгі мақсаты – Орталық Азияда халифат құру, бір ортақ Үкімет жасау. Олардың арнайы жоспары да бар. Сондықтан да бұл мәселені ешқашан назардан тыс қалдыруға болмайды.
– Қазақстан жайлы кітап жазбақ ниетте екенсіз? Құпия болмаса айтыңызшы, кітабыңыз нақты қай саланы қамтымақ?
– Осыған дейін үш кітап жаздым. Екеуі Ауғанстан жайлы, біреуі Орталық Азия туралы. Бұл төртінші кітабым да Орталық Азия тақырыбына арналады. Бұл кітапта посткеңестік елдердің тәуелсіздік алғаннан кейінгі жағдайы туралы болмақ. Осы мақсатта Қазақ­станға келіп отырмын. Әлі біраз еңбектенуім керек.
– Әңгімеңізге рақмет.

Тоғызыншы сапардағы толғам
Қазақстанға ең алғаш қадам басқан 90-жылдардың басында мен қазақтар туралы жақсы ойда болмадым. Орыстанған, ұлтсызданып кеткен болар деп ойладым. Немістер сияқты қонақжайлылықтан қалған, түрлері суық болар деген болжам жасадым. Бірақ та келіп, араласқаннан кейін қазақтардың ақжарқын, дәстүршіл, мәдениетті екендігіне көзім жетті. Қазір мен Қазақстанды шетел деп қабылдамаймын. Өзімнің Отаным сияқты.