Ежелгі мәдени құндылықтарды қазіргі заман нормаларымен сараптау дұрыс емес
Тұрсын ҒАБИТОВ, философия ғылымының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры:
Қазіргі кезеңде ұлт саясатын анықтап, ұрпақтың саналылығының сынға түсер шағы кеш те болса жеткен сияқты. Біз армандаған ұлттық сана, көптеген дамыған ел дердегі сияқты, қазақ ұлты мүддесінің асыл мақсаттарға жетуіне, қоғамның рухани-мәдени дамуына аса қажетті нәр екендігі даусыз. Қазақстанның болашақ ұстанымы мен бағытын айқындайтын ұлттық идея дәрежесі өз деңгейінде қалай жүзеге асырылып келеді? Ұлт саясатын қалыптастыруда ерекше маңызды құрал болып саналатын ұлттық идея аясында философия ғылымының докторы, профессор Тұрсын Хафизұлы Ғабитовпен әңгіме өрбітіп едік.
– Тұрсын Хафизұлы, сіз ұлттық идеяны қалай түсінесіз?
– Мен ұлттық идеяны ақыл-ой таразысына салып қарайтын болсам, халықтың басым бөлігі қабылдаған ұлттық құндылықтар жүйесі деп түсінемін. Ұлттық идея Қазақстанда жүріп жатқан мәдени мұраларды жаңғырту үрдісі мен әлемдік өркениет ықпалымен туындаған жаһандану үдерісінің арақатынасында қарастырылуы тиіс. Қазіргі кезде ойлау жүйесінің ауқымы кеңейіп, ғылымды, қоғамды және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жетуге мүмкіндік бар. Оның басты бағыты – зерттейтін нысанасы осы заманнан шығып, өткен кезең мен келешекті ақыл-ой елегінен өткізіп, сол арқылы өз бойындағы жаңа типті ойлау мәнерін, өрнегін таразылау, сақтау және жаңарту. Осы мақсатта мынадай қоғамдық келісім және демократиялық даму, адам және қоғам, нарық және ғылым байланыстары сияқты мәселелер әлі де болса жеткіліксіз. Ерекше бөліп қарайтын мәселе – азаматтық қоғам қалыптасуындағы қазақ идеясының орны. Қазіргі зерттеулерде «Қазақстан – жалпы біздің үйіміз» деген қоғамдық ой негізі орын алуда. Дегенмен бұл идея өткен қоғамдағы ұрандарға ұқсас, негізінен, саяси мәнге ие болып тұрған сияқты. Ұлттық идея адамдардың ішкі рухани дүниесімен ұштасып жатқанда ғана пәрменді болмақ. Менің ойымша, қазақтың ұлттық идеясы «еркіндік түбі – бірлікте» деген формулаға айналса, ұлтымыздың келешегінің жарқын болғаны. Сонымен қатар қазіргі өркениеттік және ұлттық-рухани құндылықтарға қарай бетбұрыс әлемдегі елу елдің қатарына қосылуға өзіндік себі бар. Өйткені басқа да ТМД елдеріндегідей, ұлттық идеяны іздеу табиғаттың игілігіне қажетті құбылыс сияқты ауадай қажет деп санаймын.
– Соңғы кезде Шығыс пен Батыс мәдени диалогы контексіндегі қазақстандық ұлттық идея тақырыбы бойынша әртүрлі көзқарастағы ғылыми зерттеулерді оқып жүрміз. Ал сіз өз зерттеулеріңізде қазіргі таңдағы біздер үшін маңызды болып отырған ұлт мәдениеті, тілі және ұлттық мүддесі тұрғысынан философиялық байламыңыз жайлы не айтар едіңіз? Сіздің ойыңызша, осы Шығыс пен Батыс арасындағы рухани-мәдени байланыс не үшін өзекті болып отыр деп ойлайсыз?
– Қазақстанда ұлттық идеяның қалыптасуына православтық, мұсылмандық және конфуцийлік секілді үш жоғары дамыған өркениеттің торабында орналасуы, транзиттік, тоталитарлық және атеистік сана қалдықтары ықпал етеді. Сонымен қатар Шығыс халықтары ұлттық идеяларының құндылығы мәселесін қарастыруда баяғыдан белгілі еуроцентристік ғылыми тұжырымдардың ықпалы кері әсер етуі көптеп кездеседі. Классикалық еуроцентризм үлгісі тек жалғыз Батыс өркениетіне ғана тән болып келсе, Шығыс мәдениеті Батысқа бет бұрумен айқындалып келеді деген пікірлер қалыптасуда. Қазіргі жаһанданып келе жатқан және қырық құрау өркениетті мемлекеттерде аталған рухани-мәдени ұстаным, әрине, мимикрияға ұшырау арқылы ғана жоғары сатыда дамуда. Өйткені «олар кейбір халықтардың түпкі тарихының «аборигендік», «жабайылық», «варварлық» сияқты анайы деңгейінен шыққан жоқ, тек еуроцентризм ұстанымы арқылы ғана өркениетке қол жеткізе алады» деген жаңсақ пікір әлі де қазақ қоғамының қалыптасуына кері әсерін тигізіп келеді.
«Қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен тілі қазіргі өркениет талаптарына икемді емес» деген сияқты көзқарастар қазақтың төл мәдениетін орыс тілінде зерттеушілердің арасында көптеп кездеседі. Өкінішке қарай, кейде осындай жайттар тек біздің қазақ еліне ғана тән бе деп қаламын. Мысалы, сіз француз тілін білместен Францияға барып, сол елдің мәдениетін зерттеймін десеңіз, күлкіге қаласыз. Ал біздің елде бәріне де мүмкіндік бар. Тіпті өз ұлтымыздың өкілінен болатын философтардың бірі өзінің ғылыми еңбегінде барша қазақтың ғұлама, ойшыл ақыны Абайдың философиялық танымға бай еңбектерін соншалықты қорлап көрсеткісі келген. Бұл дегеніңіз – баз біреулердің қазақтың ұлттық мүддесінің арғы тарихына, түп-тамырына балта шабу. Бірақ орыс тілін ғана мойындағысы келетін қазақ пен қазақы идеяны қолдаушылар арасында екі топқа бөлінген қазақтың сыйыспас ұстанымдары үлкен жік туғызуы мүмкін. (Асан қайғыны қарау қажет).
«Абай – маргинал, Асан қайғы – алғашқы утопист, Ғұмар Қараш – экзистенциалист, Ш.Уәлиханов – атеист» дейтін кейбір батыстық мәдени кереғар ұғымдрды тарихи тұлғаларға жапсыра берудің өзі – қазақтың ұлттық идеясының әбден еріксіз шектеліп, құрдымға айналып кетуіне арнайы қолдан жасап отырған іріткі. Еркіндікті аңсап-армандаған ғұламаларымыздың адамгершілік, ұлттық рухани қасиеттері дәл қазіргідей халықтың көкейінен кең орын алып келеді. Қазіргі заманға лайық өз ұлттық идеямызды қолға алуымыз – заңды құбылыс және болашақ үшін аса қажет.
Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени байланыс әрқашан да жағымды процесс болып табылады. Адам өзін ұғыну үшін өткенге бет бұрады, одан сабақ алып, келешек даму жолын таңдайды. Алайда жаңашылдықты түгел теріске шығарып, архаизм ескіліктерін көксейтін кезеңдерді қалыптастыруға тырасатын біржақты ұстаным әлі де болса кездеседі. Кейбір Батыс философтары Қазақстандағы азаматтық қоғамды ру-тайпалық басқару және хандық билікпен алмастыруға тырысады. Ал исламды «шамандық психо-патологиялық ауру деп» қараса, қазақ халқында да болған бақсыларды мүлде жағымсыз, жексұрын деп көрсеткен. Осыған байланысты өз сарапшыларымыздың дәлелдерімен келтіретін болсақ, қазіргі теориялық ой тұрғысынан кез келген мәдени феноменді оның нақты бір контексінен тыс қарастыру сыңаржақтылыққа жатады. Ежелгі мәдени құндылықтарды қазіргі заман нормаларымен сараптаудың да дұрыс емес екендігін алға тартады.
Қазақстан территориясында ғасырлар бойы әртүрлі этностар, діндер, мәдениеттер бейбіт, келісімді өмір сүріп келгені кездейсоқтық емес. Геосаяси жағынан алғанда, Шығыс пен Батыс арасындағы мәдени байланыс экономикалық, әлеуметтік дамуда қол жеткен жетістіктермен маңызды болып келеді. Әсіресе жаһандану процесінде Шығыс пен Батыс арасындағы өркениет қашанда экономикалық нарық жүйесіне құрылып, одан әрі мемлекетаралық қарым-қатынастар үшін де тиімдірек.
– Рухани қазынаның бірі – ұлттық құндылықтарымызды дәріптеп, көтеріп келе жатқан әдебиет пен мәдениеттің алатын орны қай заманда болсын биік тұғырда болып келген. Қазіргі таңда қазақ әдебиеті мен мәдениетінде, жалпы өнер шығармашылығында патриоттық рухты көтеретін ұлттық идея тақырыбы қалай көрініс табуда?
– Еліміз жаңа даму кезеңдерінен өтіп, оңына бұрылып келеді. Халықтың әлеуметтік-экономикалық даму факторы артқан сайын интеллектуалдық сананың қарымды артуы да – заңдылық. Бірақ дамушы Батыс елдерінің мәдени-экономикалық жетістіктерін, ұстанымдарын үлгі тұта отырып, өз ұлтымыздың санасы бөтен ұлттың шырмауында қалып, мәңгілік мәңгүрттікке ұрыну қаупі бар екенін жанайқаймен айтып жүрген ұлт жанашырларының бар екені мені қуантады. Соңғы кездері ақпарат құралдарында ұлттық идея бойынша көтеріліп жатқан мәселелер қоғам және мемлекет үшін ұлт саясатының көтерілуіне үлкен ықпал етері хақ. Әсіресе әдебиет пен өнерде оның орны елеулі. Өйткені мұның өзі – бүкіл саналы ғұмырымыздың рухани азығы.
Сонау заманнан-ақ, халық ауыз әдебиеті ұлт тағдырына айрықша мән берген. Бәрінің де айтары туған жер, ел бірлігі туралы идеяны әспеттеп, кейінгі ұрпаққа насихаттау, жеткізу еді. Өз заманында ұлы жазушы М.Әуезов: «Қазақтың ұлттық қалпы өзгерілді. Тізгін мақсұты басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттың қолына тиді... Кемеңгер билердің заманы құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға киліктік», – деп жазыпты. Қарап отырсаңыз, жазушының айтып-жазып кеткен ой-түйткілдері әлі күнге шейін қазіргі қоғамда да көрініс табуда. Атап айтсам, бір дүйім елді басқарып отырған, мемлекет қызметкерлерінің ел алдында ана тілінде сөйлегісі келмей орыс тілінде сөйлеуі немесе ісқағаздарының әлі күнге дейін орыс тілінде жүргізіп келуі ұлтымызға деген құрметті сезінбеуінен деп ойлаймын. Алаш туының астына жиналған ұлт зиялылары жарқын болашақты аңсаумен өтті. Алайда қазір әртүрлі қоғамдық өзгерістер тұсында ұлтымызға тән идеологиямызды асқақтататын саясат болсын, өнер, мәдениет болсын, мықты насихат керек, мемлекет деңгейінде қомқорлық қажет. Бұл өздігінен оп-оңай бола салатын дүние емес.
– Соңғы кездері тарихымыз бен мәдениетімізге сыңаржақ сын айтушылар көбейіп барады. Ондай пікірлер қаншалықты шындыққа жақын деп ойлайсыз?
– Мен мұндай теріс пікірлерді бірнеше дәлелдемелермен түсіндіріп айта аламын:
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен тілі қазіргі өркениет талаптарына икемді емес.
Постмодерндік номадологии тұрғысынан көшпелілерде кеңістікпен байланыс және тамыры терең мәдениет жоқ, олар тек «соғыс машинасын» ойлап тапқан. Осыған байланысты орыстілді басылымдарда «моджахедтер» деген сөз тіркесі қалыптасып отыр.
Қазақтың мәдени үрдістерін әлемдік өркениет үлгілерінен бөліп көрсету.
Батыстық мәдени калька-ұғымдарды тарихи тұлғаларға жапсыра беру.
Герменевтика, компаративистика, диахромния мен синхрония сияқты әдістерді негізсіз қолдану. Бірнеше деректер келтірейік: «культура» латын тілінен «жер өңдеу», ал «мәдениет» араб тілінен «қала» деп аударылады, екеуі де көшпелілерде болған жоқ, сондықтан олар мәдениеттен тыс, «Заратуштра» «жаратушы» деген сөзге ұқсас. Қорқыт есімін «қор» (банк) және «құт» (бақыт) деп түсіндіруге болады немесе әлдекімдер жазғандай, «отырықшы халықтар – феминоцентристер, ал қазақ мәдениетін «патерналистик» және «фаллоцентристик» деп қарауға негіз бар.
Осындай ұстанымдар негізінде жүргізілген зерттеулерде қазақтың ұлттық идеясы әбден еріксіз шектеліп, ойдан шығарылған, ештеңеге ұқсамайтын «фантомға», яғни құлдырауға, квазиқұрылымға айналып кетеді.
Мәдениеттің дәстүрлі негіздерін қайта жаңғырту әрқашанда жағымды процесс болып табылады. Адам өзін ұғыну үшін өткенге бет бұрады, одан сабақ алады, келешек даму жолын таңдайды. Алайда жаңашылдықты түгел теріске шығарып, дәстүрді абсолюттендіретін біржақты ұстаным да бар. Архаизм ескілікті көксейді, дамудың өткен кезеңдерін қалыптастыруға тырысады. Зерттеушілер бұл типке фундаментализм, партикуляризм, ортодокстық сияқты белгілерді қосады. Әрине, этномәдениет өзінің беріктілігін сақтауға, мәдени архетиптерінен тыс қалмауға тырысады.
Батыстың кейбір жат қылықтарға толы тұрпайы мәдениеті болып қабылданған үлгілері, фундаменталистік ұстанымдар діни экстремизмді шектеу туралы ұрандары, сонымен қатар «түркілер мәдениетке атынан басқа еш нәрсе бермеді» деген сияқты жаңсақ пікірлерді көптеп кездестіреміз. Кеңес Одағы ыдыраған жылдары зиялы қауым әлемдік өркениеттілік үлгілеріне үлкен қызығушылық танытып, оларға философиялық-теориялық талдау бере бастаса, кейін ресми басылымдарда публицистиканың жеңіл қырлары қаптап кетті. Шенеуніктер ғалымдарды соңғы кезде қолдап жатқаны сияқты, әншілер, филологтар, тарихшылар философтардың мәселелері төңірегінде көлемді еңбектер шығара бастады. Оқырман олардан осы уақытқа дейінгі болмыстың бар ақиқатын жоққа шығаратын жаңа симулакрумдарды, яғни елес бейнелер мен ұстындарды кездестіре алады. Мысалы, «Шыңғыс хан да – қазақ, оны қазақ рулары хан етіп жариялаған» немесе Будданы қазақ еткісі келіп, Сакьяны «сақ» деп, «оның бір есімі – Муни» деген сияқты орынсыз «жаңалықтардың» қатарын көбейтіп, ұлт тарихын, ұлт тағдырын кері бұрмалап жүргендер қатарын шексіз жалғастыруға болады. Әлемдік өркениеттілік қабылдаған, мойындаған толеранттық принциптер бізде мүлде мағынасын жоғалтып, кейінгі ұрпақтың санасын адастыруда. Тіпті ғылыми дәлелденген ақиқатты саналы түрде соққы жасай отырып жоққа шығарған. Бөгде елдің мәдени мүддесі үшін өз ұлттық санамызды құрбандыққа шалуға дайын. Мұның өзі – нағыз мәңгүрттік. Осының бәрін ескерсек, «америкалану», «еуропалану» жолдары біздің жол емес. Ескіліктің сарқыншақтарын, қайта келмес көшпенділікті аңсау да – орынсыз әрі қажетсіз. Біз бұрынғының рухани тәжірибесі мен тәсілдерін ұштастырып қолдануымыз керек. Жаппай вестернизацияның рухани азғындауға ықпалы күрт өскен жағдайда рухани, мәдени, ұлттық сана әбден тосқауыл бола алады. Оның ішінде әсіресе еліміздің зиялылары, билік басындағылар ұлттық сана дағдарысынан алып шыға алады.
– Ұлт тарихы мен мәдениетін жаңаша жағдайда одан әрі өркендетуде қандай рухани алғышарттарды атап айтар едіңіз?
– ХХІ ғасырда ұлттық мәдени трансформация кері жылжу немесе өзгенің жолын қайталау емес. Егер де жаңа жағдайда техногендік, Батыс өркениетіне балама ретінде рухани сипаттағы еуразиялық өркениет құру идеясын дұрыс қалыптастыра алсақ, біздің еліміз мәдени-әлеуметтік, саяси трансформация үдерістеріне тек оң өзгерістер мен ілгерілеуді әкелер еді.
Рухани кеңістікті құрайтын ұлттық идеяның алғышарттары көп. Оның ішіндегі ең маңыздысы – ұлттық философия мен әдебиет, мәдениет пен оның түрлері. Ұлттық рухани байлықтың басқа да элементтері осы екі үлкен тұғырлардың айналасында өрбиді. Олардың даму деңгейі, қоғамдық өмірге тигізетін әсері және қоғамдық сананы белгілеудегі алатын орны ерекше.
– Дамыған елдердің мәдениетінде тәңіршілдікті, діни ұстанымдарды бір өзеннің қос сағасындай жалғастырып, ұштастыра білуінің өзі ұлттық құндылықтарын асқақтатып тұратын сияқты. Сіздіңше, қазақтың ұлттық идеясына исламдық-танымдық идеологияның әсері қандай?
– Әрине, ислам дінінің қазақ мәдениеті үшін құндылығына, өркениеттік функциясына үлкен әсері барын ешбір күмән келтіруге болмайды. Алайда діннің өзіндік құндылықтары мен діни қайраткерлердің пікірін ажырата білген дұрыс. Мәселен, логика пәнінен дәріс оқитын ұстаздың қателіктері логиканың өзін төмендетпейді. Орта ғасырларда христиандық теологияның Еуропада білімнің барлық түрлерін өз қолжаулығына айналдырғаны тарихтан белгілі. Сол себептен секуляризация қозғалысы Батыс Еуропада ой еркіндігіне жол таба білді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін діни қайта өркендеуі бәріміз үшін оң құбылыс болды. Бірақ басқа мұсылман елдеріне діни білім алуға барған жастар көбінесе сол біліммен қатар, бөгде өркениеттік сананың ықпалында кетуде.
Исламға дейінгі мәдени мұраларымызға деген кейбір еңбектер ислам дінінің беделіне нұқсан келтіріп, пікір айтылып жатыр. Осы орайда менің көңілімді қатты алаңдатқан жайттарды атап айтуға мәжбүрмін. Танымал философ М.Бұлұтайдың «Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?» атты кітабында кездесетін қағидалар мен ұғымдар көшпелі түркі халықтарының мұраларын жоққа шығаруға бағытталған. Мысалы, «Геродот мағлұматы бойынша, иседондар өліктерді жейтін болған. Сақтар бәрін бірден өлтіріп, бірге жерлеген. Түріктер де шамандықтың ықпалына еріп, адамды өлтіріп жейтін болған...» деген сияқты кереғар пікірлерді көптеп кездестіреміз. Жоғарыда айтқанымдай, дінімізге деген мән-мағынасы жоқ зерттеу жұмыстарының бізге берер түгі де жоқ. Дін жоқ жерде рухани мұраларымыздың да мәні жоқ. Діни біліміміз бен мәдениетіміз – қазақ қоғамы үшін маңызды болып отырған ұлттық идеяның біртұтас тармағы. Бұл екеуін бөле-жара қарау мүмкін емес.
Жалпы, ұлттық идеяның басты тірегі – ұлт мәдениетінің тұтастығы мен тәуелсіздігіміз, ұлттық бірлігіміз.
– Тұрсын Хафизұлы, ұлт болашағы үшін жанашыр болып, еңбек етіп жүргеніңіз қандай жақсы! Алдағы уақытта да ұлт үшін талмай еңбектене беріңіз дей отырып, қызықты сұхбатыңызға үлкен ризашылығымызды білдіреміз!
