Ақаң мен Жақаң бастаған Алаш қайраткерлерінің кезінде эмиграцияға шығып кетпегеніне өкінемін

Едіге МАҒАУИН, Азаттық радиосы қазақ қызметінің директоры:

– Өткен жылдың соңында АҚШ-тағы Азат Еуропа/Азаттық радиосының президенті Джеффри Гедмин мырза елімізге жасаған ресми іссапары ба­рысында Үкімет басы Кәрім Мәсі­мовпен т.б. бірқатар еліміздің басшы­лығындағы азаматтармен кездесіп, онда біршама мәселелерді алға тартқанын білеміз. Соның бастысы – Азаттық радиосын елімізде кең тарату үшін FM жиілігіне шығару. Бұл қанша­лықты таяу арада жүзеге асуы мүмкін мәселе?
– Баршаңыз білетіндей, біз өз хабар­ларымызды Қазақстандағы жұртшылық үшін жасап отырмыз, аудиториямыз – Қазақстанда. Бірақ өкінішке орай, біздің еңбегімізді ел тыңдай алмай отыр, оның басты себебі – толқынның дұрыс ұстамауын­да. Осы тұрғыдан біздің сұрағанымыз – Азаттық радиосына арнап жеке бір тол­қынды бөліп беру немесе бүгінгі күні осы FM толқынында хабар таратып отырған мемлекеттік радио – Қазақ радиосының бір сағат уақытын бөліп беру мәселесі. Қалай болғанда да біздің бағдарла­мала­рымыз Қазақстанның дамуына өзіндік үлес қосып, осындағы халықтың мүддесі тұрғы­сында дайындалып жатыр. Олай болса, біз оның әр қазақтың құлағына жетіп, қоғамда түрлі көзқарас қалыптас­тырғанын қалай­мыз. Қазақта  «ауруын жасырған өледі» деген сөз бар ғой, сол секілді түрлі пікір­лерді ашық талқылаған жағдайда ғана біз ары қарай оң бағытта дами аламыз. Кез келген, тіпті керемет дамып кетті деген АҚШ, Еуропа секілді елдердің өзіндік проб­лема, өзіндік қиындық, өзіндік «ауру­лары» бар. Және оны шешудің жалғыз ғана амалы – оны ашық айтып, талқылау. Халық­­тан жасыр­ғаннан ешкім ештеңе ұтпайды.
Кеңес кезінде «Азаттық» радиосы туралы «бұл елді жамандайтын радио» деген көзқарас қалыптастырды. Бірақ соған қарамастан, бізді халық тыңдады және төрелігін де халық берді. Сол сияқты бүгінгі күнде де Азаттық радиосына қатысты ел ішінде түрлі пікірлер болуы мүмкін, бірақ менің ойымша, соңғы төрелік – халықта. Ал енді Азаттық радиосының Президенті Гедмин мырза Кәрім Мәсімовпен кездес­кенде, бұл мәселеге ел Үкіметінің ашық­тығын танытты. Ал енді істің ары қарай қалай дамитынын уақыт көрсетеді.
– Әлгінде өзіңіз айтып кеткендей, кеңестік қоғам Азаттық радиосына «жылқы ішінде ала жүргендей» елге іріткі салады деген көзқараспен үрке қарағаны жасырын емес. Алайда Азаттық радиосының ол қоғамда да өз орны, атқарар функциясы болды ғой?
– Азаттық радиосы тағы қайталап ай­тайын, советтік кезеңде өте үлкен жүкті мойы­­май көтерді. Ол жүк – Қазақстанда және Совет Одағында тұратын қазақтілді азаматтарға Батыстан еркін, ешқандай шектеу қойылмаған ақпаратты жеткізіп отыр еді. Қазақстанда орыстандыру саясаты қатаң түрде жүргізіліп жатқан тұста қазақ тілін сақтап қалу тұрғысында да өте үлкен қызмет атқарды. Өйткені сол кезде еліміздің астанасы болған Алматыда жалғыз ғана қазақ мектебі болды. Мен сол мектепке бардым. Сол сияқты кез келген газет, радио, телеарна болсын, қос тілде жүріп отыратын. Жасыратыны жоқ, қай-қайсысының бол­сын, орыстілдісі басым, әрі ауқымды, өтімді болатын. Тек Азаттық радиосы ғана сол тұста таза қазақ тілінде хабар тарататын бірден-бір ақпарат құралы болды дей аламын. Тек еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана, бертінде Қазақстандағы жағдай­ды ескере отырып, біз радионың интернет парағын ашқанда орыс тіліндегісін де қоса аштық. Өйткені қазақ тілі біртіндеп қоғамда өз орнын алып келе жатыр. Бүгінгі күні Қа­зақстан – өз алдына егемен ел. Сырттан орыстандыру саясаты жүргізіліп жатқан жоқ. Совет кезінде біздің атқарған бір қызметіміз алып Совет Одағының бір пұш­пағында жатқан бір кішкентай республикада жүргі­зіліп жатқан орыстандыру саясатына тежеу жасау болса, бүгінгі күні Қазақстан – үлкен мемлекет, оның ішінде біршама ұлт өкілдері бар. Олардың бірі қазақша білсе, екіншісі білмейді. Уақыт өте келе, Қазақстанда тұратын әрбір ұлт өкілі қазақша білетін болады деген үлкен үмітіміз бар, әлбетте солай болады. Бірақ біздің бүгінгі таңдағы мақсатымыз – елімізде еркін ойды дамыту, адамдардың өзара пікір алмасуына жағдай жасау. Осы ретте ешкімге де шектеу қойыл­мауы үшін Азаттық радиосы екі жыл бұрын өзінің интернет парақшасын қазақ, орыс тілдерінде ашуды дұрыс деп тапты. Және айта кету керек, орысшасы қазақша­ның есебінен емес, екеуі бір-бірінің көшірмесі емес. Қазақстан қоғамына қатысты барлық оқырмандарды толғандыратын мәселелер­дің барлығын көтеріп отыруға тырысамыз. Меніңше, сол советтің кезінде қалыптас­тырылған пікір ауқымында бізге үрке қарау әлі де болса бар. Бірақ ондай пікірден біз қорқып отырған жоқпыз. Себебі өзіміз тарататын хабарлардың мазмұнына толық сенімдіміз. Олар жалпы әлемдік журналис­тиканың стандартына сай жасалады. Сол тұрғыда Қазақстанда жұмыс істейтін қазақ журналистері тұрақты түрде жаттығу-тренингтерден өтіп тұрады. Редактор­лары­мыз сол стандарттарды әрдайым қадағалап отырады. Меніңше, не де болса, соңғы төрелікті айтатын – қарапайым оқырман. Сондықтан біз үшін де ең басты орында – оқырман пікірі.
– www.azattyq.org сайтының құрыл­ғанына екі жылдай енді ғана болса да, осы уақыт ішінде ол бірнеше елдерден биік марапаттаулар мен салмақты сыйлықтар алып үлгерген сияқты. Осының сыры неде?
– Меніңше, оның бір сыры – біздің платформаны дұрыс таңдай алғандығы­мызда. Осы ретте «біз бүгінгі технология арқылы ақпаратты қалай дұрыс жеткізуге болады» деген бағанағы әңгімеге қайтып ораламыз. Иә, интернет Қазақстанда толық тарала қойған жоқ. Иә, қазақ ауылдарының интернетке қолы еркін жетіп отырған жоқ. Бірақ негізгі оқиғалар өтетін үлкен қала­ларда, жұрттың негізгі бөлігі интернетке қол жеткізіп үлгерді ғой. Және интернеттің артықшылығы кез келген оқиға орын алып, қандай да бір жаңалық болған сәтте біз оны сол қалпында жариялай алсақ, оқырман кез келген сәтте оны оқи алады. Алайда бұл біз радиодан бас тартамыз деген сөз емес. Өйткені әлі де болса, біз қазақтардың ауқымды бөлігі ауылдарда тұратынын білеміз. Сол ауыл­дағы жұрт та осы қоғамның дамуына өз үлесін қосқысы келеді, осы қоғамның қалай дамып жатқанын біліп отырғысы келеді және оған тікелей қатысқысы келеді. Сол тұрғыда біз радио­хабарларымызды қазіргі бар мүмкіндіктер ауқымында – қысқа толқында, Алматының ауқымында – орта толқында, Семей мен Шымкентте укв-да таратып отырмыз. Егер FM жиілігіне шығар болсақ, онда Қазақстанның қай түкпірінде болма­сын, тыңдармандарымыздың радио­ны оңай тыңдауына мүмкіндік ашар едік.
– Қаншама жылдан бері елімізде көтеріліп, жүзеге асырылмаған күйі қалып отырған мәселенің бірі – қоғамдық телеарна құру. Осыны кеңі­нен талқылап, құрылуына мүдделі болып отырғандардың бірі – осы Азат­тық радиосы. Шынында, жалтақтамай тіке сөйлеп, бұрмалаусыз ақпарат тарату үшін ол қаржылай жағынан ешбір құзыретті органға тәуелді бол­мауы керек қой. Олай болса, әр кө­рермен оны өз қалтасынан қаржы­ландыруға келісе ме, яғни қоғамдық арнаның құрылуына қазақ қоғамы дайын ба?
– Қоғамдық телеарнаның бірнеше түрі бар. Мысалы, кейбір елдерде Үкімет оған белгілі бір дәрежеде қаражат бөліп, бірақ қызметіне араласпайтын да жағдайлары бар. Ал енді Қазақстанға келсек, қоғамдық телеарнаның қажеттілігі осыдан біраз жылдар бұрын сөз бола бастаған. Тіпті Дариға Назарбаева ұйымдастыратын Еур­азиялық медиафорум аясында әжептәуір талқыланған-тұғын. Сонда есімде, ресейлік бір жорналшы «жалпы, Қазақстанның және Ресейдің жағдайында қоғамдық теле­арнаны мемлекеттік телеарнаның ауқы­мында жүзеге асыру керек» деген ой қоз­ғаған болатын. Бірақ егер ақпарат еркін алмассын десек, онда қоғамдық телеарна құру мәселесін Үкімет пен халық бірігіп қарастыруы тиіс. Ал енді «халық оған әлі дайын емес» деген пікір көбіне ақпараттың еркін тарауына шектеу қойғысы келетін кейбір биліктегілердің айтатын сылтауы дер едім мен. Неге халық дайын емес? Сонда қоғамдық телеарна қалыптастырып отырған халықтың қайсыбірінен біздің қай жеріміз кем? «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген дана ойды осыдан ғасырлар бұрын айтқан халық ХХІ ғасырда қалайша қоғамдық телеарна құруға дайын болмай қалмақ?
– Осы тұста эмиграциядағы қазақтар жайлы айтудың сәті түсіп тұрғандай. Кеше қазақтар тарихтың түрлі дауыл­дарына байланысты сыртқа кетуге мәжбүр болды. Заман аумалы-төкпелі болды. Енді қазір шетелге кетіп жат­қандар кімдер? Салыстырмалы түрде кешегі мен бүгінгі қазақ эмигранттары жайлы айта отырсақ.
– Кешегі дейтін болсақ, әлбетте, ең бірінші Мұстафа Шоқай бабамыз ойға оралады. Ол кездегі жағдай белгілі. Елдегі тұтастай қоғамдық құрылым өзгерді. Сондықтан Мұстафа атамыздың шекара асып кеткені дұрыс болды. Мен, өз басым Ақаң мен Жақаң бастаған Алаш қайрат­керлерінің кезінде эмиграцияға шығып кетпегеніне өкінемін. Жасыратыны жоқ, мәселен, біздің украин, белорус, грузин т.б. өзге ұлттан әріптестеріміз бар. Олардың барлығының да совет өкіметі орнаған кезде сыртқа шығып кеткен зиялылары бар. Олардың барлығы сыртта жүріп, қысқа мерзімде ғана Тәуелсіздіктің дәмін татып қалған өз елдеріндегі ұлттық рухтың шетте сақталуына үлес қосқан еді. Бізде, шүкір, Мұстафа Шоқай болды және сол рухты бабамыздың биік көтеріп, бүгінге жеткізгені де анық. Сол бір ғана тұлғамыздың қалға­нына қарап, кейде мен «қап, Ақаң, Жа­қаңдар да кезінде кетіп қалғанда, бәл­кім...» деп қоямын. Бірақ айналып келгенде, олардың да есебі дұрыс болды. Себебі олар халқы қысылтаяң заманға тап келгенде тастап, «қашқын» атанғысы келген жоқ. Не болса да, халықпен бірге көрерміз деп қалды. Егер тірі қалғанда қазаққа тигізген пайдасы қаншама болар еді?! Ал бүгінгі жағдай – басқаша. Бұрынғы эмигра­цияның барлығы идеологиялық негізде болатын, ал бүгінгісі: түрлі экономикалық жағдайларға байланысты сыртқа кеткен адамдар бар, билікте қызмет атқарып, сонан соң әртүрлі жағдайда шекара асуға мәжбүр болғандар бар. Сондықтан менің­ше, бүгінгі эмиграция бұрынғыдан әлде­қайда күрделі.
– Бүгінде сіз Азаттық радиосының Қазақ редакциясының басшысы ретінде Прага қаласында тұрасыз. Сол Прагада бұрын да көптеген қазақ отбасылары өмір сүрген, сүріп те жатыр. Олай болса, Еуропада жатса да, қазаққа етене жа­қын осы бір мекенде қазақы рух сезіле ме?
– Мен ондағы барлық қазақ үшін жауап бере алмаймын, әлбетте. Әйтпесе, Прагада өте көп қазақ студенттері бар. Оның ішінде қоғамдық көлікте орысша шүлдірлеп кетіп бара жататындары да бар. Көкем бір жолы көшеде кетіп бара жатып, аялдамада сондай бір орысша сөйлеп тұрған қазақ студентін кездестіріп қалыпты. Жанына барып: «Балам, сен қазақ емессің бе, неге орысша сөйлейсің?» – деп сұрапты. Сөйтсе, әлгі студент: «Біз Чехиядамыз ғой, сондық­тан орысша сөйлеймін, ал қазақшаны Қазақстанға барғанда сөйлеймін», – деп жауап беріпті. Егер, расында, ол өзінің Че­хияда екенін сезінсе, орысша емес, чехша сөйлесуі керек еді ғой. Осы мысал арқылы мен қазақ қай жерде де осы біздегідей әртүрлі көзқараста екенін, ұлттық рухтың да әркімде әрқалай екендігін айтқым келді. Ал енді Прагадағы Азаттық радиосының қазақ редакциясының жөні бір бөлек. Біз өз алдымызға кішігірім қазақ ауылы іспетті қалыптасып үлгердік деп айта аламын. Өйткені жыл сайын Наурыз мейрамы кезінде тек қазақтар ғана емес, басқа да туыс халықтармен бірге бас қосып, той­лаймыз. Одан бөлек американдар, чехтар, басқа да түрлі ұлт өкілдерінен тұратын әріп­тес, дос-жаранды шақырып, сол жерде қазақ салт-дәстүрін, қазақтың қазақтығын көрсететін үрдістерімізді көрсетуге тыры­самыз. Мәселен, қазақтың ешбір халыққа ұқсамайтын ең бірінші ерекшелігі – қонақ­жайлылығы, дәм-тұзын татырамыз. Ең бастысы, өз ішімізде сол Прагада туған, сон­да қалыптасып келе жатқан бала­ларымызға «қазақтың рухы, қазақтың ерекшелігі неде» деген тәрбиелік мәні бар жиындарды жы­лына бір рет өткізіп отыруға тырысамыз. Оның сыртында соғым сойған кезде деген­дей, бірімізбен-біріміз әрдайым араласып тұрамыз.
– Азаттық радиосы өткен жылдың соңында Абайдың қарасөздері үнтас­пасымен қатар www.azattyq.org сайты­ның блогына тұрақты түрде қалам тербеген блоггерлердің ең үздіктерін жинақ етіп шығарды. Жалпы, осы блог журналистикасының ерекшелігі неде? Оның бүгіні мен болашағы жайлы не айтуға болады?
– Мәселен, дәл қазіргі күні алдында компьютері бар, интернетке қосылған әрбір адамның жазарман болуға мүмкіндігі бар. Жақсы жері – сол. Ал бұрындары қара­пайым халықтың баспасөзге шығуы өте қиын болатын. Қойнаудағы ауыл адамы­­ның хаты редакцияға жетіп, редак­тор­лардың сүзгісінен өтем дегенше қан­шама жатып қалады, болмаса, тіпті жа­риялан­баған күйі қалып қоюы да мүмкін еді. Бүгін интернет арқылы әркім өз ойын еркін жайып сала алады. Егер ол ойды қол­дайтын адамдар болса, қосылады не ойды басқа қырынан талқылап, тіпті пікірталас туып кетуі де мүмкін. Және екінші бір айтарлықтай нәрсе, блог жүргі­зетіндердің міндетті түрде жур­налист болуы шарт емес. Себебі кең ау­қымдағы қоғамдық мәселе емес, қара­пайым ғана адамның күнделікті өмірде көзбен көріп, өзі қатысып жүрген құбылыс­тары блог жазбасына негіз бола алады. Айналып келгенде, қоғам деген – сол. Сондықтан интернет блогтардың дамуы – нұр үстіне нұр, яғни ашық қоғам­ның дамуына зор көмегін тигізеді.
– Баспасөз, жалпы ақпараттық технология жағынан Қазақстан әлемдік көштің қай тұсында келеді: ортасы, соңы?
– Біз үнемі біреумен өзімізді салыс­ты­рамыз да жүреміз. Меніңше, осы «қуып жетеміз, басып озамыз» деген сияқты советтік кезеңнен қалған үрдіс қой деймін. Мәселе, біреуді басып озуда емес, бастысы – осы қоғамда өмір сүріп жатқан адам­дардың жағдайы қалай, соған назар аудару керек қой. Әрине, тасқа басылып қалуды ойла­сақ, «Қазақстан бәлендей елді бәлен мә­селеде артта қалдырды» деген жақсы. Бірақ егер халық күнделікті өмірде бала-шағасына дұрыс тәрбие бере алмайтын болса, көшеге шыққанда өзін қауіпсіз сезіне алмаса, өзара сөйлескенде, пікірл­ерін еркін айта алмайтын болса, онда Батыстағы бір жердің тізіміне ілінудің пайдасы қанша?
– Едіге деген есіміңізге сай кезінде Едіге батыр туралы кандидаттық дис­сертация қорғаған екенсіз. Бүгінде ол ғылыми еңбегіңізді жалғастырып жатырсыз ба, әлде?..
– Атымды қойған – әкем, тегіннен-тегін қоймағаны анық. Сондықтан әкемнің де сол тұрғыда мені бағыттағаны рас, оны мойын­даймын. Бірақ енді сол ғылыми жұмысты жалғастыру жағына келсек, соңғы кездері Азаттық радиосына директор болғалы бұл тұрғыда қандай да бір зерттеу жүргіздім, бір жаңалық қостым деп айта алмаймын, өкінішке орай. Өйткені екі нәрсені қатар шала істегеннен гөрі, бір ғана істі толық жасаған дұрыс деп санаймын. Алайда әлі қартайып қалғанымыз жоқ, болашақта жалғастыруға әбден болады.

Алашқа айтар датым...
Өміріміздің жалғасы – балаларымыздың ертеңгі күні қандай болар екен деп қалың ойға кетем. Олар қандай білім алып, қалай өмір сүрер екен? Сол сияқты ел тізгінін ұстаған кез келген азамат «келер ұрпаққа бұл елді қандай жағдайда қалдырамыз» деген сауалға көбірек ойланса деймін. Қазақта бас қатыратын мәселелер жетерлік, бірақ кейде әр саладағы қайраткерлер кейбір проблемаларды жасанды түрде ұлғайтып көрсетіп, оны өз мүддесіне пайдаланатын да секілді. Айталық, қазақ тілінің мәселесі, қажеттілік туындаған сәтте ол мәселе өздігінен шешіледі. Мысалы, Азаттық радиосы орналасқан Чехияны алсақ, кезінде немістің іргесінде жатып, немістендіру саясатының құрбаны болып, чех тілін жоғалтып алуға таяу барып қалған. Бірақ бүгінгі күні чех тілі бар, шүкір, ешқайда жоғалып кеткен жоқ. Сол сияқты, қазақ өз орнында болса, қазақ тілі ешқайда кетпеуге тиіс. Тек қана қоғамда сол тілге қажеттілік қалыптасса болды. Оны бірінші халық қалыптастырады және оған мемлекет те тікелей мүдделі болуы тиіс.

Оқшау ой
Осы қазақтың кеңес деген жақсы сөзін мен «советтің» еншісіне беруге қимаймын. ХХ ғасыр басында совет өкіметі енді ғана қалыптасып жатқан кезеңде оны қазаққа жақындастыру мақсатында кеңес деп атаған. Бірақ сол сіз айтып отырған «кеңес», мен айтып отырған «совет» оны сол «совет» күйінде қалдырды. Ол сөздің көтерген жүгі болды. Басқасын былай қойғанда, ағылшын, неміс, итальян тілін алғанда, қазақтың кеңес сөзіне аударма жоқ емес, бар, бірақ қай ел болсын, оны «совет қоғамы» деп атайды. Оны аудармайды. Бұл – бір, екіншіден, оның өзімізге тиер зиянды тұсын неге ойламаймыз? Мысал үшін, Құрманғазының «Кеңес» деген күйі бар. Совет қоғамын білмейтін ұрпақ «Құрманғазы кеңес өкіметіне күй арнаған екен» деп түсінуі әбден мүмкін ғой?..