Әйелдерге «қызыңызды дұрыс тәрбиелемедіңіз» деп айып тағуға болмайды. Бұл әкенің сапасыз геніне байланысты

Рахметқажы Берсімбаев, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия  ұлттық университетінің ғылыми істер жөніндегі проректоры, ҚР ҰҒА академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор:
– Ең алдымен, бүгінгі күнгі биология ғы­лы­мының еркін дамып келе жатқан ба­ғыттары мен генетиканың жетіс­тік­те­ріне тоқтала кетсеңіз.
– ХХ ғасырды ғылымның даму ке­зеңі деп батыл айтуға болады. Дегенмен, құ­пиясы көп ғылым әлі де жетерлік. Соның ішін­де фи­зи­ка мен био­логияны ерекше атауға бо­ла­ды. Көп­те­ген ғалымдар мойын­дап отыр­ған­дай, ге­нетика бар­лық биоло­гия ғылым­да­рының өзегіне ай­нал­ды. Гене­ти­ка – тұ­қым қуа­лау, оның да­му процесі жә­не генети­калық бекітілген бел­гі­лер­дің заң­ды­лық­тары ту­ра­лы ғылым. Ба­ла­дан бас­тап, қарт­қа де­йін кез келген адам өзінің бол­мы­сын, не­­ге ауы­ра­тынын, денсаулығын сақ­тау үшін не істеу ке­рек екен­дігін бі­лу­ге қа­­шан да ынтық. 
ХХ ғасырда биология ғылымына ба­сым­дық берілетініне ешкімнің күмәні жоқ. Қа­зір­гі генетика, оның негізі – молекулалық ге­не­тика дүние жүзі бойынша қарқынды да­му үстінде және оған қойылып отырған та­лап­тар өте зор.
Екі ғасырдың түйісінде қазіргі биология саласы соңғы жетістіктерге ие болып отыр. Нақтырақ айтсам, «Адам геномы» бағ­дар­­ла­­масы пісіп-жетілді. Соның нә­ти­же­сінде тұ­қым қуалаудың сәйкес коды шешуін тап­­ты. Ағзаның тұқым қуалайтын бел­гі­ле­рінің  то­лық  жиынтығын геном деп атай­ды. Адам ге­но­мы­ның құрамы 3 миллиард ну­­клео­тид жұп­та­рынан тұрады.  Ал ну­клео­тид­тер ақуыз­дардағы амин қыш­қыл­дары­ның орналасу ретін анықтайтын ДНК-ны құ­рай­ды. Адам­ның геномының жи­­­­нақ­­­­тал­ған ДНК-ның текстік мо­ле­ку­ла­сы­­ның мөл­ше­рі дәл осындай. Кей­біреулер оны «Өмір кі­та­бы» немесе «Адам эн­ци­кло­­­педиясы» деп атайды. «Адам ге­но­м­ы» жо­басының ғы­лым тарихындағы ор­ны бөлек. Маңыз­ды­сы, құндысы десе де бо­ла­ды.
Сонымен қатар басқа да ағзалардың геномдары толық анықталып отыр. «Гено­ми­ка» деген атқа ие болған жаңа пәна­ра­лық бағыттың пайда болғаны да өз алдына тың жа­ңалық. «Адам геномы» гендердің құ­­ры­­лысы мен қызметін анықтап қана қой­­­май, тұқым қуалаушылықтың адам ден­­­­сау­­­лы­ғы­на тигізетін әсерінің мо­лек­у­ла­лық негіздерін түсінуге мүмкіндік береді. Ге­­­ном­­ды зерттеулердің дамуы – диагности­ка мен емдеудің бұрын-соңды болмаған жа­­ңа әдістерін табуға жағдай туғызуда.
Геном – әртүрлі нәсілдер мен этникалық топтарға жататын адамдардың бір-бірінен генетикалық айырмашылықтарын зерттеп, ха­лық­тардың қалыптасуының тарихын құ­рас­тыруда және биологиялық түр ретінде адам­ның тегін анықтауда қомақты үлес қосты. Тағы бір айта кетпегім, генетикалық зерттеулер арқылы, осы күнге дейін линг­вист ғалымдар болжам жасағанмен, дә­лел­дей алмаған адамдардың әртүрлі тілде сөй­лейтін топтарының бір-бірімен қан­ша­лық­ты жақын екендігі анықталды. 
– Біздің елдегі жағдай қандай? Өзі­ңіз айналысып жүрген молекулалық ге­не­тикаға да кезек берсек.
– Генетика және цитология инс­ти­ту­тының молекулалық генетика зертханасы мен ҚазҰУ-нің генетика және молекулярлық био­логия кафедрасында соңғы жылдары клет­калардың қатерлі ісік түрінде өсуінің мо­лекулалық-генетикалық механизмдерін зерт­тейтін медициналық геномиканың ба­ғыты – онкогеномика саласындағы зерт­теу­лер белсенді түрде жүргізіліп келеді. Қа­­тер­лі ісік аурулары алдында адамзат ба­ла­сы дәрменсіз болып тұр. Ресми ста­тис­ти­ка­ға сү­йен­сек, қа­зір­гі кез­де Қа­зақ­стандағы онкопатология және жұқпалы ау­ру­лардың деңгейі Еуропа елдерімен са­лыс­тырғанда жоғары қатардан көрінсе,  Орта­азия бо­йын­ша ал­дың­ғы орындардан тапжылар емес.
Алайда «осы уақытқа дейін қатерлі ісікті емдеудің жолдарын таба алмай жүр» деп медицинаны кінәлау орынсыз. Көп нәр­се адам биологиясымен анықталады. Ал ол өз кезегінде геномға келіп тіреледі. Бә­­­рі­­нен бұрын, рак – геномның ауруы. Де­мек, ракқа қатысты түйін тек мұқият зерттеудің нәтижесінде шешіледі. Қатерлі ісік ауруларының 90 пайызының көбі адам­­­ның жеке ор­ган­да­рының со­ма­ти­ка­лық клет­­кала­­рын­дағы геномның құ­ры­лы­сын­­да бо­лып оты­ра­тын көптеген му­та­ция­лық өз­ге­­ріс­­тер­дің нәтижесінде пайда бо­ла­ды. Му­­­та­­циялық өзгеріс аяқ астынан бо­лып оты­­­­рады. Оған әр­түр­лі факторлар себеп. Мә­­­­се­лен, өмір сүру жағ­дайы, ра­диа­ция, те­­м­е­кі, дұрыс та­мақ­танбау.
Қоршаған ортаның ластануы адам ағ­за­сына қатты әсер етеді. Экологияның лас­та­нуынан адамдағы мутагенездің қауіптілігі қат­ты артуы мүмкін. Сол себепті де бұл мә­селеге мемлекет тарапынан айрықша көңіл бөлінуі тиіс.
Айта кетсем артық болмас, бұрыны­рақ­та молекулалық генетиканың ең соңғы әдіс­терін пайдалану арқылы радиация әсе­рінің тұқым қуалаудағы генетикалық сал­дарын айқындау бағытында аса ма­ңыз­ды зерттеулер жүргізілді. Иондайтын ра­диа­цияның болашақ ұрпаққа тигізетін әсе­рінен пайда болатын генетикалық өзге­ріс­терді болжау мақсатында, Семейдің ядро­лық полигонында өмір сүретін және 1949 жылғы ядролық қарудың бірінші сы­на­ғының нәтижесінде тіке сәуле әсеріне ұшы­раған жанұяның үш ұрпағына жан-жақ­­ты зерт­теу­лер жүргіздік. Нәти­жесінде адам­ның жыныс клетка­ла­рындағы гендік жә­не хромосомалық мутациялардың жиі­лігі анықталды. Осы зерттеулердің көме­гі­мен үшінші ұрпақтағы  гендік мутацияның жиі­лігі ата-анаға емес, қоршаған ортаның ра­диа­ция­лық лас­тануына байланысты екен­­дігіне көз жет­кіздік. Бірінші атомдық жа­­­ры­­лысты басынан кешкен адамдардың не­­ме­релеріндегі гендік мутация ба­лала­рын­дағымен салыс­тырғанда, әлдеқайда тө­­мен болып шықты. Осын­дай зерттеулер Се­­мей ядролық полигонында өмір сүретін халықтың болашақ ұрпағы үшін ге­не­ти­ка­лық қауіптің төмендегені туралы аса ма­ңыз­ды қорытынды жасауға мүмкін­дік бер­ді. Бұл зерттеулер Еуропалық одақ­тың «ИН­ТАС» және «ИНКО-Коперникус» се­кіл­ді ха­лық­аралық жобалардың шең­бе­рін­де АҚШ-тың Питсбург университетінің, Ұлы­бри­­та­нияның Лестер университетінің және Фин­ляндияның Радиациялық зерттеу ор­та­­лы­ғы­ның ал­дың­ғы қатар­лы генетик-ма­ман­­дарының қатысуымен жүргізілді.
– Қателеспесек, сөз болып отырған зерт­теулерге ғылыми жетекшілік еткен өзі­ңіз болдыңыз ғой?
– Иә, дәл солай.
– Соңғы уақытта клетканың бағдар­лан­­ған өлі­мі туралы көп айтылып жүр. Осы құ­былыс туралы Сіз не айтар еді­ңіз?
– Оқырмандарға түсінікті болу үшін ай­та кетейін, клетканың бағдарланған өлімі не­месе апоптоз деген ұғым – адамның бо­йын­дағы клеткалар өліп, орнына жаңа клет­калар бөлініп шығып жататындығын біл­ді­ретін ұғым. Мұндай құбылыс – адам ағзасы үшін аса маңызды. Неғұрлым жаңа клетка пайда болса, соғұрлым адамның ден­сау­лығы жақсара түспек. «Өлім ген­дерінің» ашылуы талайды дүр сілкіндірді. Та­биғат клетканы тек көптеген қорғаныс жә­не қалпына келтіру механизмдерімен ға­на емес, сонымен қатар клетка сыр­тын­дағы және клеткаішілік әртүрлі фак­тор­лар іске қосатын «өзін-өзі өлтіретін» «сай­ман­­дар­дың» жиын­­ты­ғы­мен де жаб­дық­та­ған екен.
Эм­бриогенез кезінде апоптоздың бұ­зы­луы жатыр ішіндегі ұрықтың жойылуына, туа бітті кемтарлыққа немесе әртүрлі ау­ру­лар­ға, соның ішінде қатерлі ісіктердің пай­да болуына алып келуі мүмкін. Апоптоз біз­ді қатерлі ісік және аутоиммундық ау­ру­лардан қорғайтын басты механизмдердің бі­рі болып шықты. Апоптозды қолдайтын ген­дердің қызметі тоқтатылса, қатерлі ісік ау­руының мүмкіндігі күрт артады.
Апоптоздың заңдылықтарын білу, олар­­ды реттеуге қатысатын гендердің экс­прес­сия­сына сараптама жасау – емдеудің бұ­­рын-соңды болмаған жаңа әдістерін ой­лап табуға және көптеген аурулардың не­мен тынатындығын анықтауға жол ашады.
– Сіз медициналық генетиканың мә­селелері туралы аузыекі сөз айт­тыңыз. Сол жайында толығырақ айтып бер­сеңіз.
– Алғаш медицинада кез келген ау­ру­дың пайда болуының себебі – клеткадағы әр­түр­лі молекулалық сынықтардың нә­ти­же­сінде болатын биохимиялық реакциялар мен тепе-теңдіктің бұзылуынан деп есептеп кел­ді. Осыған байланысты дәрігерлер ең ал­дымен сол «молекулалық нысанды» анық­тап, ал пайда болған ауытқуларды дә­­рі­лермен реттеуге тырысты. Рас, жұқ­палы аурулардың дәрілік терапиясын да­мытуда осындай әдіс өзін өзі толығымен ақтады деуге болады. Бірақ басқа яғни атеросклероз, рак, жүйке және жүрек-қан та­мыр­лар ауруларының пайда болуы ге­не­ти­калық себептерге де байланысты.
Адам геномының нуклеотидтік тізбек қа­тарын толық анықтау – дүниежүзілік ме­ди­цинаның маңызды кезеңі болғанын мен жо­ғарыда айттым. Медициналық ген­о­миканы немесе молекулалық медицинаны жа­рыққа шығарған молекулалық ге­не­ти­ка­ның жетістіктерінің негізінде ме­ди­ци­на­ның «генетиктенуі» пайда болды. Қыс­қа­сы, егер бұрын генетика тек тұқым қу­а­­лай­тын ауруларға ғана қатысы бар деп есеп­­тел­се,  қазір барлық аурулардың пай­да болуы  түрлі деңгейде гендермен де бай­ла­ныс­ты екені толық анықталды. Қазір ме­­ди­­циналық генетика жетістіктерінің ар­­қа­сында тұқым қуалайтын аурулардың көп­шілігін адамның дамуының кез келген ке­зеңінде, тіпті дүниеге келмес бұрын анық­тауға қол жеткіздік.
Түрлі аурулармен байланысы бар 1000-ға жуық геннің орналасу тәртібі де жан-жақты зерттелген. Тағы бір айта ке­тер­лігі, Адам энциклопедиясында му­та­ция­лары әртүрлі аурулардың себепшісі бо­латын 7,5 мың геннің тізімі берілген.
Құрамының өзгерістері жүрек-қан та­мыр, рак, атеросклероз және басқа да ау­ру­ларды туғызатын гендер қазір бізге та­ныс. Адамның нашақорлық пен ал­­ко­­го­­лизм­ге және психи­ка­лық ауруларға не­лік­тен бейім тұратындығына «жауап» бе­ре­тін гендер жиынтығын жасауға да қол жет­кі­зіп отырмыз.
Ауру туғызатын гендерден басқа, адам­ның денсаулығына тікелей қатысы бар та­ғы да бірнеше гендер табылды. Мәселен, ас­­б­ест өндірісінде немесе уран қаз­ба­ла­рын­да кейбір адамдар асбестоздан немесе уран радиа­ция­сынан қаза тапса, енді бі­реу­­­лер оған тө­зім­ді болып келеді. Бо­ла­шақта зиян­ды өнер­кәсіп­тер­де жұмыс іс­тей­­тін адам­дардың қауіпсіз­дігі үшін ар­­­на­йы ге­не­тикалық қыз­мет құ­ру мүм­­кін­ді­­гі ту­­ға­­лы отыр.
Тағы бір жағымды жаңалық, қатерлі ісік­­тің кейбір формаларынан қорғайтын ген­­дер табылған-ды. Егер ауру мен ген­дер­­дің біреуінің арасындағы байланыс анық­­тал­са, ем­деу әдісін табуға сенімді түрде кі­рісу­ге бо­ла­ды. Болашақта моле­ку­ла­лық медицинаның нәтижесінде жаңа дә­рі­лердің түрлері жасалады және олар тек белгілі гендік және ақуыздық ны­сан­дар­ға бағытталатын болғандықтан, олар­дың емдік әсері қазіргі қолданыстағы дә­рі­лер­мен салыстырғанда  әлдеқайда жыл­дам әрі тиімді болмақ.
– Әлемде адамды клондауға қа­тыс­ты мәселе көтерілгені қашан. Ұлы тұл­ғаларды клондауды қолға алғысы кел­гендер де бар. Егер қазақтың би-хан­дарын клондау туралы мәселе кө­те­ріл­се, Сіз қалай қарайсыз оған?
– «Клондау» тақырыбы тек ғылыми ға­на емес, әлеуметтік маңызға да ие болып отыр. Ең өкініштісі, бұл тақырыпты тал­қы­лап жүргендер арасында «клондауды» те­р­е­ңінен түсінбей жатып, сөз ететіндер бар­шы­лық.
Ең алдымен, клон дегеніміз не және жа­нуар­ды немесе адамды клон­дау деген тер­минді қалай түсінетінімізді анық­тап алайықшы.
Клондау дегеніміз – қандай да бір тірі ны­­сан­ның дәл көшірмесінің белгілі мөл­шер­дегі санын жасау. Осы көшір­мелерде тұ­қым қуалау белгілері міндетті түрде бір­дей болуы керек, яғни бірдей гендердің жиын­тығы болу тиіс. 
Сөз арасында айта кетейін, «табиғи» клон­дау деген де бар. Бұл жерде аналық жұ­мырт­қадан пайда болған егіздерді ай­тып отырмын. Алайда бір жұмыртқадан шық­қан егіздер бір-біріне ұқсас бол­ғанымен, айна-қатесіз бірдей емес.
Дүние жүзіндегі БАҚ біткен сөз етіп жүр­гендей, дарынды адамды клондау оңай шаруа емес. Осыдан он шақты жыл бұ­рын Шотландиядағы профессор Ян Виль­мут бастаған ғалымдар тобы жан­уар­ды клондау әдісін жасады және оның негі­зін­де долли қойы дүниеге келді. 1999 жы­лы АҚШ ғалымдары тышқан мен сиырды клон­дады, ал 2000 жылдың наурызында клон­данған торайларға жан бітті. Бірақ клонды алу – жануардың дәл көшірмесі деп ұғу қате. Шын мәнінде, жануардың не­ме­се адамның абсолютті дәл көшірмесін алу мүмкін емес. Мәселе клондаудың тех­ни­калық әдістерінде емес. Мәселе жануар мен адамның дербес құрылымдық-фун­к­цио­налдық дамуындағы өзгерістер мәнінің те­реңде жатқандығында. Кейбір гендер бел­сенді жұмыс істесе, кейбіреулері әлсіз бо­лып келеді. Ұрық –  қызметі әртүрлі ген­дердің мозаикасы іспетті.
Жақында, Америка ғалымдары клон­дау арқылы алынған жануарлар генінің 4-5 пайызының дұрыс жұмыс істемей­тін­дігін анықтады. Оған қоса, қабылдағыш ұр­ға­шы жануардың жатырындағы өсіп-өну жағдайы да бір қалыпты емес. Даму ке­зін­де бірдей гендер әрқалай белсенділік көр­сетеді.   Қандай жетістіктерге қол жет­кі­зе­йік мейлі, бәрібір де адамды клондаудың шын­дыққа айналуы неғайбыл.
Сондықтан да долли қойын жасаушы Ян Вильмут жақында Американың белгілі “Science” журналында «АДАМДАРДЫ  КЛОН­ДАМАҢДАР!» деген ескерту мақала жа­рия­лады. Мен оның осы үндеуіне қо­сы­ла­мын және онымен айналысудың қажет­ті­гі жоқ деп есептеймін. Әрбір адам өзінше қай­­таланбас жан. Сондықтан мұндай мо­­раль­ға қайшы келетін зерттеулерге тыйым са­латын заң қабылдаған жөн.   
Сонымен қатар клон арқылы алынған жа­н­уарлардың өмір ұзақтығы қысқа бо­ла­ды. Мысалы, әртүрлі зертханаларда алын­ған тышқан клондарының тіршілік етуі қат­ты баяулап, үйретілуі қиынға соққан.
Жануарларды клондау қазір қарқынмен жүр­гізіліп жатыр. Оны қолдаймын. Өйткені ол ғылымды дамытуға қажет. Ағзаларын алу үшін жануарлардың клондарын өсіру ту­ра­лы жоба құрылып, қазір сол бағытта ғы­лыми-зерттеулер жүргізіліп жатыр. Мұн­дай ағзаларды адамға алмастырып са­лу ба­рысы да жан-жақты зерттелуде.
– Тұқым қуалайтын гендер белгілі деп айта аласыз ба?
Негізі, адамның қалыптасуын, психи­ка­сын  және мінез-құлқын зерттейтін  гене­ти­ка бөлімін – психогеномика деп атайды.
Адамның мінез-құлқы қанға емес, туып-өскен ортасына байланысты екендігі қа­шаннан айтылуда. Қазіргі кезде ген­о­ми­ка­ның жетістіктеріне байланысты бұл қағи­да расталып келеді десек те болады.
Десек те, екі бірдей жұмыртқадан пай­да болған егіздерді зерттеген кезде ман­сап­қорлық тұқым қуалаушылық қасиет екен­дігі анықталған.  Бұл тұжырымға көш-бас­шылыққа ұмтылулары ұрпақтан ұр­пақ­қа бе­ріліп келе жатқан  Кеннедидің жанұя­сы мы­сал бола алады. Сондай-ақ уайымға бе­­ріл­­гіштік пен депрессия да тұқым қуа­лай­­ды екен. Ал қызуқандылық, құмарлық жә­­не бір нәрсеге бейімділіктің тұқым қуа­лай­­тындығын дәлелдей алатын гендер  әлі күнге дейін белгісіз.
Жақында ана сезімі мен түйсігінен белгі беретін екі ген табылды. Олар «аналық инстинкт гендері» деп аталды. Тәжірибе кезінде белгілі болғандай, мұндай гендер қыздарға әкелерінен беріледі екен. Мұны тышқандарға жасалған генетикалық тә­жі­ри­белер толық дәлелдеп берді. Тағы бір ай­та кетерлігі, аналық инстикт гендері бол­ма­ған тышқандар жаңа туылған ба­ла­ла­ры­на қамқорлық жасамады, нәтижесінде олар­дың 8 пайызы ғана тірі қалған. Ал ана­лық инстинкті қалыпты жағдайдағы тыш­қандар балаларының  80 пайызы тір­ші­лігін сақтап қалды. Сондықтан әйелдерге «қы­зы­ңыз­ды дұрыс тәрбиелемедіңіз» деп айып тағуға болмайды. Бұл негізінен әке­нің «са­пасыз» гендеріне байланысты.
Жалпы айтсақ, мінез-құлықтың қалай қалыптасатыны қоғам, тәрбие, басқаша айтқанда қоршаған ортаға байланысты. Көптеген ғалымдардың пікірлеріне сүйен­сек, адамның сана-сезімі мен мінез-құл­қы­ның 50 пайызы гендерден болса, 50 па­йы­зы қоршаған ортадан.
– Әңгімеңізге рахмет!

Көрнекті саясаткердің ең болмағанда бір ғана көшірмесін алу үшін дамып келе жат­қан, құрамында бөтен ядролары бар ана­лық клеткаларды жүздеген қабылдағыш ана­ларға тасымалдадық делік. Ұрықтардың кей­бірі ананың жатырында өлсе, кей­бі­рі­нен, Құдай басқа бермесін, өмірге кем­тар­лар келуі әбден мүмкін. Қолдан жасалған жүз­деген кемтарларды көз алдыңызға елес­тетіп көріңізші! Дарындыларды клон­даймыз деп, олардың орнын есуастармен ал­мас­тырып алудан сақ болуымыз керек!!! Мұ­ны қылмыс дер едім.