Кеше Астанада Мемлекеттік хатшы Марат Тәжиннің қатысуымен тарихи жиын болып өтті. Осы бір келелі жиында ұлттық тарихты тың көзқараспен ғылыми негізге сүйене отырып қайта сүзгіден өткізіп, жаңаша сипатта жазып шығатын уақыттың жеткендігі баса айтылды. Бұл қазақ қоғамының көптен күтіп жүрген мәселесі болатын. Бүгінгі билік ұлтқа қажетті осы ұлы миссияны лайықты дәрежеде атқарып шығу үшін кәсіби тарихшы мамандарға сенім артып отыр.
Жалпы, төл тарихымызды ұлттық мүдде тұрғысынан саралап жазу жайы – қазақ қоғамында дұрыс жолға қойылмай келе жатқан үлкен мәселенің бірі. Кеңестік кезеңде қазақ тарихына қатысты ғылыми еңбектер мен оқулықтар мазмұны да қызыл идеология ыңғайына қарай икемделіп жазылды. Кейін Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана біз өткен тарихымыздың қатпарлы қойнауына үңілуге қол жеткізе бастадық. Десек те, әлі де болса жіберіп алған есеміз көп. Осы орайда «Ұлттық тарихты жазуда ғалымдарымыздың көзқарасын бір арнаға тоғыстыру мүмкін бе?» деген сауалды ортаға тастап көрген едік.
Аманкелді МҰҚАН, өнертанушы ғалым:
иә
– Кез келген мемлекет өз тарихын өзінің ұлттық тұрғысында жазуға тиіс. Бұл ретте тарихшылар қауымы бір мақсатқа жұмылып, өз еңбектерін бір арнаға тоғыстыра еңбек етуі керек. Сондықтан тарихты ала-құлалықтан арылту үшін әрбір зерттеуді ғылыми сараптамадан өткізіп тұратын білікті де тәжірибелі тарихшы ғалымдар тобынан құрылған арнайы комиссия жасақталса жөн болар еді. Осылай болған жағдайда нағыз тарихшы ғалымдардың еңбектері алға шығар еді.
Еліміз Тәуелсіздік алған бастапқы кезеңде тарихты жазудың жөні осы екен деп батыр мен билерімізді, хандар мен бектерімізді түгендеп кеттік.
Әрине, ұлттық сананы көтеру үшін осы бағытта тарихшы, зерттеушілеріміз біраз тер төккені рас. Десек те, кезінде бұрмаланған тарихымыздағы олқылықтар әлі толығымен түзеліп болған жоқ. Бұған қоса, қазіргі кезеңде тарихты зерттеу ісімен көп жағдайда аталған салаға маманданбаған адамдар араласуда. Қарап отырсақ, бүгінде жазушылар мен журналистер қауымы да тарихи тақырыптарға аса бір ден қойып келеді. Ел ішінде белгілі бір өңірдің, бүтін бір рулы елдің немесе сол жерден шыққан тұлғалардың ғұмыр тарихын жазып жүрген әуесқойлар да жетерлік. Міне, әртүрлі себептермен тарихқа қызығушылығы басым осы санаттағы адамдар кәдімгі тарихшы мамандардың алдын орап кетіп жатқан жайы бар. Және көп жағдайда қоғам ішінде солардың ой-пікірлері мен тұжырымдары көп айтылып, назарда жүреді. Мұндай үрдісті біз теріске шығарғаннан гөрі оның тарих ғылымының дамуына тиімді пайдалануға болатын жақтарын қарастырғанымыз жөн. Осы орайда, егер де жоғарыда атап өткеніміздей, тарихи еңбектерді ғылыми негізделген сараптамадан өткізіп отыратын бір орталық немесе нақты бір комиссия жан-жақты жұмыс істей алса – ұлттық тарихты жазуда ғалымдарымыздың көзқарасын бір арнаға тоғыстыру мүмкіндігі пайда болары хақ. Әр тарихшы қаптаған дереккөздерімен жұмыс істеп, өз зерттеулерін өз мүмкіндігінше саралағанымен, барлығының іздейтіні бір ақиқат, бір шындық емес пе?
Ендігі кезекте біз өткенімізге қайта бұрылып, бай тарихымызды жаңаша бір електен өткізуге бел буып отырмыз. Бұған заманның өзі алып келді. Мемлекет те ұлттық мәселелердің кезек күттірмей шешілуіне мүдделі болып отыр. Осы қадамдар тарихшыларға тың серпін берері сөзсіз. Бұдан былай тарихты зерттеуге келгенде «өзімбілемдік пен менікі дұрыс» деген біржақты пікірлерге жол берілмеуі тиіс. Сондықтан да қаншалықты қиын болса да, біз сан ғасырлық тарихымыздың барынша нақты хронологиясын түзуге күш салуымыз керек. Алдымен ненің, қалай зерттеу керек екенін нақты анықтап алып барып қана шын тарихты жазуға тиіспіз. Тарихты әркім жазып, өзіне тарта беретін болса, ұлтымызға қатысты дүниелерді өзгелер иемденіп кете бермек. Қалай болған күнде де ұлттық тарихқа үлкен ғылым деп қарап, оның зерттеп-зерделеу ісіне кәсіби тарихшылар жауапты болуға тиіс.
Сәбит ШІЛДЕБАЙ, тарих ғылымының кандидаты:
жоқ
– Бүгінде қоғамда тарихымызды жазуда ғалымдарымыздың көзқарасы неге бір арнаға тоғыспай келеді, неге ала-құлалық көп деген пікірлер айтылып жүр. Меніңше, бұлай болуы мүмкін емес.
Қандай ғылымда болсын белгілі бір нәтижелерге мол тәжірибе мен терең білімге сүйену арқылы ғана жетуге болады. Бұл ретте тарих ғылымының өзіндік ерекшеліктері басым. Ол білім мен тәжірибемен қоса, ұзақ зерттеулер мен ізденістерді талап етеді. Деректерді табу, оларды саралап, салыстыру, аңызы қайсы, ақиқаты қайсы дегендей мәселелердің анығына көз жеткізу бірер күннің шаруасы емес.
Әр тарихшының өзіндік көзқарас пен түсінік пайымы, өзіндік зерттеу методологиясы мен өзіндік кәсіби деңгейі болады. Осы орайда тарихшы қандай мұрағаттық деректермен жұмыс істеп отыр, кімдердің еңбегіне сүйеніп, қандай мүддені қорғап отыр – кейбір мәселелер осы жайттармен тығыз байланысты. Ғалымдардың көзқарасындағы әркелкіліктің тағы бір факторының бірі сол ғалымның қалыптасу кезеңіне де тікелей байланысты. Мысалы, кеңестік дәуірдің ғылыми ортасында қалыптасқан ғалымдардың көбі тарихты зерттеуде кеңестік теориялық-әдістемелік тұрғыдағы дүниетанымынан ажырай қоймаған. Ал Тәуелсіздік жылдарында қалыптасқан азат ойлы жас тарихшылардың ұлттық сипаттағы көзқарастарының басым екендігін ешкім жоққа шығара қоймас. Әрине, көпжылдық тәжірибе мен шыңдалған білім ғалымдар үшін маңызды рөл атқарғанымен, қалыптасу кезеңінен санаға сіңген бұрынғы ұғымдар мен түсініктерден бірден арылу мүмкін емес. Тарих ғылымы – бұл өзі кілең пікірталас пен қайшылықтардан, тіпті дау-дамайдан тұратын ұшы-қиырсыз бір үлкен сала. Бұл ретте кәсібилерден гөрі қоғамның әр саласындағы басқа бір маман иелерінің тарихты жазуға араласуы онсыз да нақты жүйеге түсе алмай келе жатқан мамандардың өзін шатастырып отырған жайы бар. Өз басым осы тенденцияны біршама зерттеуге талпыныс та жасап көрдім. Сонда көзімнің жеткені – Тәуелсіздік алған алғашқы онжылдық кезеңде бүкіл қазақ баспасөзінде ұлтымыздың тарихына қатысты жазылған дүниелердің ішінде әуесқой тарихшылар басым болып шықты. Пайыздық өлшемге салсақ, осы 10 жыл аралығында төл тарихымыз туралы жазылған дүниелердің 87 пайызы әуесқойлардың еншісінде екен. Қалғаны кәсіби тарихшы мамандарға қалып отырған. Бірақ бұл – нағыз мамандар аз еңбектеніп, тарих әуесқойлары деп жүрген жазушы, журналист, шежіреші адамдар жемісті нәтиже берген деген сөз емес. Келтірілген 87 пайыздың басым бөлігі ғылыми тұрғыда дәлел-дәйегін таппаған жазбалар қатарында десем, артық айтқаным емес. Дейтұрғанмен де тарихи санамызды қалыптастыру жолында осы әуесқойлардың үлес-салмағы басым. Міне, тарихқа әркімнің таласы бар болғандықтан, әркімнің де көзқарасы әрқилы болатыны осыдан. Ал нағыз тарихшылар зерттеу нысанына алған өз еңбектерінің ғылыми жағына баса мән беретіндіктен, жұмыстарының бірнеше жылдарға созылып кететін тұстары көп. Анығын айтсақ, шын тарих кез келген адам айналыса беретіндей жеңілтектікті көтермейді. Өйткені бүтін бір ұлттың тарихы біреуден естігеніңді хатқа түсіріп, соны өзіңше дәлелдеу арқылы жазылмауы тиіс. Бұл жерде көзқарастар қайшылығы мен пікіралуандылығы – ақиқаты басым шынайы тарихтың бетін ашуға септігін тигізуге жұмыс істеуі керек. Егерде барлық тарихшылардың көзқарасы бірыңғай болатын болса – онда жаңаша тарих жазылмайды. Себебі ғылымның нәтижесіне әрнені салыстырып, әр нәрсені зерттеумен және пікір таластырумен жетуге болады.
Бейтарап пікір
Қамбар Атабаев, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Тәуелсіз мемлекеттің иесі болып отырған қазақ өзгенің шылауында кеткен тарихи шындығын қайтарып, өзінің ұлттық тарихына қайта үңіле бастады. Алайда сан ғасырлық төл тарихымызды ұлттық мүддемізбен ұштастырып, қайта жазып шығуға ғалымдарымыз қаншалықты дайын? Осы мәселе мені қатты толғандырады. Бізде әлі күнге дейін деректану саласы дамымаған. Осы уақытқа дейін біршама тарихи дерекқоры жинақталып қалды. Бірақ соларды тәптіштеп зерттейтіндер некен-саяқ. Тарихи деректі, жәдігерді тауып қана қою аз, ол түбегейлі зерттелуі тиіс. Ол үшін тарихшылар жеке-жеке емес, бірлесіп, ақылдасып, кеңесіп отырып жұмыс істеуі керек.