Бүгінде әлемді жарнама мен брендтің билеп тұрғаны рас. Инеден бастап ұшаққа дейін кісі есімдерін беруде Батыс алдына жан салмайды. Қара базарды менсінбей, бәленнің етігі, түленнің көйлегі деп бренд қууда қазақ та дес бермейтін болған. Бірақ әлі күнге өзіміздің тым құрыса түйме шығарып, оны өз тұлғамыздың атынан таратып жатпағанымыз жайлы толғанатын да аз. Бірақ осыған қарама-қарсы, қазақтың атын шығарудың жөні осы екен деп арақ-шарап пен кәмпитке ұлыларымыздың есімін жапсырып жатқандар бар. Түк жоқтан тәуір ғой деп біз осы нәрсеге дұрыс қарауымыз керек пе? Болмаса, кеш болып кетпей тұрғанда мұны бір ретке келтіру қажет пе? Сараптап көрейік.
Әзімбай ҒАЛИ, саясаттанушы:
иә
– Менің ойымша, дүниежүзілік үрдістер біздің Қазақстанда да белең алуы керек, яғни танымал тұлғаларды брендке айналдыру өте қажет. Әлемде бұл жағынан ең алдыңғы орында АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Корея, сынды елдер тұр. Олар өз тұлғаларынан әлдеқашан бренд жасап, төрткүл дүниеге таратып та үлгерген. Ал біз болсақ, мұны әлі күнге дейін талқылап жүрміз. Бірақ Қазақстан әлемдік сауда айналымына жалпы өзіндік бренд өнімдерін шығарып үлгерген. Осы ретте бір мысал келтірсем, мен қайсыбір жылдары Өзбекстанға іссапармен барып, көшелерінің бірінде келе жатсам, адамдар әлдененің кезегіне үймелей қалыпты. Тура таласып-тартысуға бар өздері. Жақсы дүние болса, ала қояйын деген ниетпен кезектің соңына тұра қойдым. Кезегім келіп қарап қалсам, әлгі жерде Қазақстанның ұнын сатып жатыр екен.
Бір жағы күлкім келді, екінші жағынан мерейім үстем болып қалды. Мысалы, Қазақстанның мысы, мұнайы, ураны... Қазақстанның Байқоңыры – бренд. Яғни біз қолға алсақ, қандай да бір бренд қалыптастырып, еліміздің атын шығаруға қабілетіміз толығымен жететін елміз. Ендеше, дәл осындай қарқынмен ендігі жерде біздің тұлғаларымыздың да есімдерін брендке айналдыруға біздің барлық мүмкіндіктеріміз бар. Біз неге әлемдік экономикада шикізат көзі болып қала беруіміз керек? Біз өзіміздің өнімімізді шығарып, сол өнімдерімізге қазақтың ардақты тұлғаларының есімдерін қойып, дүниежүзіне таратуға ұмтылуымыз керек. Себебі біз – Тәуелсіз елміз. Бұрын КСРО-ның құрамында болған кезімізде бізді жеке ел деп ешкім таныған жоқ, ал бізді уысында ұстаған Ресей, жалпы, орыстардың көзімен біз қазақ, қой болдық. Қазір енді заман басқа, біз ол елдің, ол жұрттың уысынан кеттік, сондықтан қалай дамимыз, өзімізді қалай танытамыз десек те, толық еркіндік, толық мүмкіндігіміз бар.
Жалпы, бренд деген ең жақсы, ең сапалы, ең таңдаулы дүние болуы керек, ешкім оған қатысты жағымсыз ой, жағымсыз көзқараста болмауы шарт. Бір мысал келтірсем, біз кезінде жылқы етінен бренд жасаймыз дедік, бірақ біз сол дер кезінде қимыл-әрекет жасамаған соң, кеш қалдық, себебі қазір әлемде, Батыста да, Шығыста да оны соншалық жеккөрінішті етіп көрсетіп, қарсы көзқарас туғызып қойған. Біз тағы да кеш қалмай тұрғанда, өзімізді жақсы жағынан көрсететін бренд шығаруымыз керек. Әйтпесе негативті бренд алдымызды орап кетеді, бұған бір мысал – «Борат» фильмі. Бірақ ол – шындықтан алшақ, қолдан жасалған дүние, ол өтірік. Ал негізі бренд еш кемшіліксіз, көлеңке түспеген, ешкім жек көрмейтін адам болуы шарт. Бізде бүгін Шоқанды бренд жасағысы келіп жүргендер бар, бірақ ол – біржақты көзқарастан туған іс. Шындығында, Шоқаннан бренд жасау қиын. Өйткені ол біздің көзімізбен қарағанда ғалым болғанымен, әлем үшін ол – барлаушы, Ресей барлаушысы болды. Сондықтан оны Қытай, АҚШ қабылдамайды, өйткені Ресей – олар үшін негативті фон. Ыбырайды да бренд қыла алмаймыз. Бізде осы тұста жаңа, осы заманның тұлғаларынан бренд жасау керек. Оған қойылатын талаптар бар: ол келбетті, ол озық, ол өзі сүйкімді болуы керек. Мысалы, Батыстың және Шығыстың да бір ерекшелігі олар көп нәрсеге жеңіл қарайды, айталық кез келген ән, би, т.б. өнер түрлерін клипке айналдырып, интернетке сала қояды. Осылайша түкке тұрғысыз нәрсенің өзі дүниежүзілік құбылысқа айналып, әлгі ән, биді орындаушыны тіпті көзді ашып-жұмғанша брендке айналдырады да шығарады. Бізге де бренд жасауда осындай әдіс-тәсілдер қажет. Мен осы орайда бренд болуға лайық деп Лондон олимпиадасында қазақтың көк байрағын көкке көтерген спортшыларымызды алға тартқым келеді. Олар төрткүл дүниеге қазақты танытты, ендігіде олардың атымен қандай да бір тауар жарнамалайтын болсақ, әлем халықтары елең етуі мүмкін.
Смағұл ЕЛУБАЙ, жазушы:
жоқ
– Саудаға түсетін тауарларға атақты адамдардың атын жапсыру – нарық заманында дәстүрге айналып кеткен дүние. Ал Қазақстанда бұл кенже дамып, енді ғана қолға алына бастады. Мен мұны өз басым аса құптамаймын. Неге? Себебі біз әлі оған саналы түрде дайын емеспіз, бізде оның негізі жоқ. Соның кесірінен біз арақ-шарап немесе жерде қалатын жапсырма қағаздарға атақты тұлғаларымыздың атын қойып жүрміз. Мысалы, «Асанәлі» деген коньяк, «Бибігүл» деген шараптың болуы кісі құптарлық мәселе ме? Сондай-ақ ұлы Абайдың атына кәмпит бердік деп мақтанамыз, ал оның артында жатқан бір мәселе жайын біз еш ойланған жоқпыз. Ол не мәселе? Әлгі кәмпитті ешкімнің қағазымен жемесі анық, ендеше ол қоқысқа шықпай, қайда қалады? Ендеше біз Абайды немесе Асанәлі мен Бибігүлімізді дәріптеп жатырмыз ба, әлде қорлап жатырмыз ба?
Мүмкін, біз мұны Ресей мен Батысқа қарап жасаған шығармыз. Мен шетелдерде болып жүрмін. Рас, онда Напалеоннан бастап, түрлі тұлғалар ішімдікке, басқаға ат болып жүр. «Мен әйгілі қолбасшы Наполеонның атындағы ішімдікті ішіп отырмын» деп масайрап, соған малданатындар бар шығар. Ресейде де ел Президенті Путиннің де атында арақ бар. Бірақ біз Ресейден іргесі бөлек, таным-түсінігі алшақ қазақ деген елміз. Бізде киелі деген дүниелер бар, біз – тұлғаларымызды, әруақтарымызды кие тұтып, аяққа бастырмайтын халықпыз. Олай болса, ұлы Абайдан бастап, Мұхтар Әуезов, Әлихан, Ахмет сынды арыстарымызды біз киім эткеткаларына, кәмпит қағазы немесе қандай да бір саудаға түсетін тауар белгісіне айналдырмас бұрын тәптіштеп ойлап, сарапқа салып, алды-артын екшеуіміз керек. Себебі орынсыздық пен оспадарсыздыққа ұрыну оп-оңай. «Бас ал десе, шаш алатындар» аз емес бүгінде, солар бір күні қызды-қыздымен брендтің жөні осы екен деп тұлғаларымыздың атын әжетхана қағазына жапсырмасына кім кепіл? Рухани түйсігі таяз жан үшін, ұлығың кім, кішігің кім бәрібір, әйтеуір ақша түсірсе болды. Ал біз сондайға қарап тұрып жол беріп қоя салмақпыз ба? Бізде арақ-шарап пен кәмпитке тұлғалардың атын беруге рұқсат берген құзырлы орындарда жұмыс істеп отырғандар мен сол тауарларды шығарып отырғандардың ойлау деңгейі ұлттық танымнан алшақ, тек ақша мен пайданы көздеген болып тұр ғой. Арақ-шарап шөлмегі мен кәмпит қағазының баратын жері күл-қоқыс екенін ойласа, солар бұған жол бермес еді. Және де бұл аруақты сыйлау дегенді сезінбейтін, ұлттық менталитеттен алыстау адамдардың істегенін көрсетеді. Сонау Тәуелсіздік алғалы бері біздегі ат төбеліндей ұлт жанашырлары шалалықпен не үшін күресіп бастады дейсіз? Міне, шалалықтың соңынан осындай сорақылықтар туатынын сездік қой. Шалалық ылғи да наразылық тудырады. Шенеуніктер ұлттың тілін білу керек дегенде біз, міне, осындай жайттарды ойлаймыз, себебі тіл – жай сөйлеу құралы емес, ол – ұлттың жаны. Тілсіздік – жансыздық, міне, соның бір айғағы, әлі алда мұның салдарынан бізді не тосып тұрғаны бір Аллаға аян.
Керек болса, Парламент ұлттың наразылығын тудыратын брендтер жасауға тыйым салатын заң қабылдасын. Мүмкін, сонда ғана біз мәселенің бір жағына шығармыз?..
Бейтарап пікір
Сиязбек МҰҚАШЕВ, қоғам қайраткері:
– Бренд дегеннің өзі жарнамадан келіп шығатын дүние ғой. Ал бізде ол әлі дұрыс қалыптаспаған. Бір жағынан, бізге бренд қалыптастыру керек, себебі заман талабы солай. Біз қашанғы шетел брендтерін қолданып, бар ақшамызды соларға сыпырып беріп жүре бермекпіз?! Екінші жағынан, әрине, мұның жағымсыз жақтары да көрініс беріп жатқаны жасырын емес. Күл-қоқысқа шығатын кәмпит қағаздарына ұлыларымыздың атын беру дұрыс бренд қалыптастырғанға саналмайды. Сондықтан бізге осы ретте ойланып, жеті рет өлшеп, бір рет кесу керек қой. Бастысы – бренд дегенді дұрыс түсініп алу шарт.