Латын графикасына көшпей-ақ, кирилитсадағы басы артық әріптерді алып тастау мүмкін бе?

«Латын графикасына көшеміз бе, көшпейміз бе?» деп екі ойлы болып жүргенімізде, онсыз да аз құқай көрмеген әліпбиімізге тағы бір ау­қым­ды реформа қажет деген де әңгімелер ай­тыла бастады. Енді – латын графикасына көш­пей-ақ, кириллицадағы басы артық әріп­терді алып тастау керектігі төңірегіндегі тар­тыстар қайта басталатын сыңайлы. Бұл мә­селе таяуда ғана Парламент Мәжілісінің депу­таты Қайрат Сәдуақасов тарапынан айтылды.
«Орыс алфавитінен, кириллицадан енген бірқатар қаріптерді қазақ алфавитінен алып тастауға болады. Бірқатар қаріптер қазақтың тіліне жат, фонетикасына келмейді. Егер біз бұл әріптерді алфавиттен алып тастасақ, қазақ тілі ештеңені жоғалтпайды. Қазақ алфавитінде 42 әріп бар, олардың кейбіреулері бір-бірін қайталайды. Мысалы, Э, Ю, Я әріптерін басқа белгілермен ауыстыруға болады, ал жуандық және жіңішкелік белгілерін мүлде алып тастауға болады», – дейді депутат мырза. Бұған мамандар не дейді?

Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының директоры:
Иә
– Қазақ әліпбиін жаңартып, қайта қалып­тас­тыруға байланысты әртүрлі ұсыныстардың ай­тыла бастауы – бұл лингвистикалық емес, со­нымен қатар үлкен маңызы бар қоғамдық-әлеу­­­меттік, қоғамдық-саяси маңызы бар мә­селе. Осы төңіректегі талқылауларға ғалым­дар мен саясаттанушылармен қатар қоғамы­мыз­дың әр саласындағы адамдардың арала­сып, өздерінің ой-пікірлерін білдіруі – заңды құ­бы­лыс. Соңғы уақыттарда әсіресе латын гра­фи­ка­сына көшуге байланысты пікір­та­лас­тар кө­бейіп кет­ті. Ғалымдардың бір тобы ла­тын­ға кө­шу идея­сын қолдап отырса, енді бі­реу­лері ла­тынға көш­пей-ақ қазіргі қолданыс­та­ғы ки­рил­ли­цадағы басы артық әріптерді алып тас­та­сақ та жеткілікті дегенді айтады. Бұл ұсыныс­тар­дың тіліміз үшін тиімді жақтары бар. Әрине, қа­зақ қо­ғамында төрт ұрпақ пай­даланып кел­ген ки­риллицадағы кірме таңба­лардан бірден бас тар­та алмаймыз. Өйт­­кені қазіргі кирилли­ца­мен оқып, жазып, білім алған ұрпақ үшін жаңа гра­фи­каны пай­да­лану қиынға соғары сөзсіз.  
Бұл жерде біз әуелі халықтың әлеу­меттік-психолингвистикалық факто­рын да ескеруіміз қажет. Тіліміз жаттығып, көз көріп, құлақ үйренген нәрседен арылу процесі де жылдам өте салатын құбылыс емес. Дегенмен қазақ тілінің тазалығы үшін осы қадамдарға баруға тура келеді. Әлем­дегі әр тілдің өзіндік ерекше қа­сиет­тері мен мүмкіндіктері бар. Осы тұрғыдан алғанда біз Ахмет Байтұрсынов түзіп берген қазақ әліпбиіне оралуымыз қажет сияқты. Осы арқылы біз ең бірінші орыстан және басқадан енген бөтен таңбалардан, яғни әріптерден арыламыз. Қалай болған­да да қазақ жазуына заманға лайықталған үлкен реформа жүргізілуі тиіс. Бірақ айтуға жеңіл болғанымен, кириллицаны өзімізге икемдеу біз үшін оңайға түсетін шаруа емес. Әйтсе де, басы артық дыбыстарды жазуды ағылшындар сияқты екі-үш әріп­термен таңбалау арқылы орындауға бола­ды. Жалпы, біздің жазуымызда басы артық таң­балардың болмағаны дұрыс. Олар тіл та­залығын бұзады. Сол үшін де осы мәсе­лелер талқыға түскенде, ең алдымен ғылы­ми негіздемеге сүйеніп, ұлтымыздың тілдік ерекшеліктері екшелу керек. Неге біз осы уақытқа дейін өз тілімізде таза сөйлеп, өз тілімізде таза жаза алмай жүрміз? Себебі тіліміз бен жазуымызды әлі бір ретке кел­тіре алмай жүрміз. Осы мәселеге жан-жақ­тан жамырамай, мәмілелі шешімдер қа­был­дайтын уақыт пісіп-жетілген сияқты. Бұл бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі ретінде кириллицадағы басы артық әріптерді алып тастау ұсынысын өз басым қолдаймын.

Айдос ҚАРТАҢБАЙҰЛЫ, саясаттанушы:
Жоқ
– Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында латын графикасына көшу мә­селесі қоз­ғала бастаған кезде, көптеген ға­лымдар та­ра­пынан жазуымызды ауыс­тыр­май-ақ, кирил­ли­ца­дағы қазақтың дыбыс­та­рында жоқ бөтен таң­баларды алып тастау идея­сы көтерілген бо­латын. Бұл бағыттағы пі­кір­таластар мен ұсыныс­тар ғылы­ми орта­дан бөлек ара-тұра бұқаралық ақ­парат құ­­рал­дарында да көрініс тауып келеді. Қазіргі кез­де латынға көшу қалай даулы мәселе бо­лып тұрса, кириллицаны қазақ жазуына ың­ғай­­лы етіп жасап шығу да сондай тартыстар ту­ғы­зуда. Бұл мәселені әр тараптан зерттеген ға­лым­дардың көпшілігі ки­рил­лицадағы бас­ы ар­тық әріптерді алып тастаудың біз үшін тиімсіз еке­нін әлдеқашан дәлелдеп берген сияқты. Ме­ніңше, бұл ұсыныс қоғамда да сонша­лық­ты қол­дау табады деп ойламаймын. Бұл жер­де мы­на­дай мәселе бар: мысалы, қазіргі кирил­ли­ца­дағы басы артық саналатын ю, я, е, ц, э, һ, ъ, ь, в, ф сияқты әріптерден бас тартатын болсақ, әсі­ре­­се біздің тілдік қорымызда бар кірме сөз­дер мен жаңа сөздерді таңбалауымыз қиынға соғары сөзсіз.
Ал бір дыбысты белгілеу үшін өзге әріптердің басын біріктіріп, жасанды, құрама әдістерге барып, әуреге түсуге тура келеді. Бұған қоса әртүрлі кәсіби диалек­ти­калық сөздер мен неологизмдерді ескі ки­риллицамен жазу мүмкіндігі шектеліп қа­лады. Сондықтан да кириллицаны та­зар­ту керек деген идеяның қазақ үшін пай­дасы шамалы екенін ұғынуымыз керек.
Еліміз Тәуелсіздік алғалы бері түркі тіл­дес мемлекеттердің ғалымдары бас қосқан бірнеше үлкен жиындарға қатысты. Сол жерлерде түркі тілдес мемлекеттерге ортақ жазу қалыптастыру қажеттілігі тура­лы көп айтылды. Алайда уақыт өте келе, ор­тақ әліпби жасауға ниеттенген мем­ле­кеттердің өздері осы ұсыныстардан ай­на­лып өтіп, өздерінше әрекет ете бастады. Түр­кітілдес халықтар қанша жерден бір-бі­рімен туыс, бауырлас болғанымен, тілдік ұста­нымға келгенде олардың арасында әр­ке­лкілік бар. Осылайша әр ұлттың өзін­дік ерек­шеліктері мен саяси ұстанымдарына қатысты ортақ тіл қалыптастыру идеясы тек идея түрінде қалып қойды. Кейбір түркі­тіл­дес мемлекеттер өз беттерінше латын гра­фикасына көшіп алды. Бірақ қарап отыр­саңыз, қазіргі латын жазуында да ала-құ­лалық бар. Бұл – жалпы тіл мен жазуға қа­тысты жүргізілетін іргелі зерттеулердің азды­ғынан. Біз де көп нәрсенің байыбына бармай жатып, әртүрлі идеяларға ұрынып жатамыз. Қазір біз «өз әліпбиімізді дұрыс­тай­мыз, латын графикасын қабылдамай­мыз және кириллицадағы артық әріптерді алып тастаймыз» деп жалған патриоттық сезіммен өршеленіп тұрған сияқтымыз. Мұндай қадамдарға баратын болсақ, біздің жағдайымыз тіпті қиындай түспек. Қазақ қоғамы қазіргі жаһанданған заман­да қолданыстағы кириллицаны тазалаймын деу арқылы әлемдік ақпараттық-комму­ни­кациялық кеңістіктен шеткері қалып қоя­мыз. Әсіресе компьютерлік технологиялар саласындағы онсыз да әлсіз күйімізді тіпті бо­саң­сытып аламыз. Бұлай кете беретін бол­са, әлем бізді тұрмақ, біз өзімізді өзіміз тү­сіну­ден қаламыз. Қалай дегенмен қазіргі ки­риллицамен компьютерде жұмыс істеп, ақ­парат алмасу анағұрлым жеңіл. Негізі, ки­ри­ллицаны реформалауға бас қатыр­май-ақ, түбінде латын графикасына көш­ке­німіз дұрыс. Сонда бізге тән емес деп жүрген бөтен таңбалар өзінен-өзі біздің қолданысымыздан түсіп қала бермек.

Қосымша пікір
Сағатбек МЕДЕУБЕКОВ, филология ғылымының докторы:
– Егер де біз өзіміздің ұлттық, төл әліпбиімізді сақтаймыз десек, онда артық әріптердің бәрінен арылып, Ахмет Байтұрсынов сынды арысымыз жасаған әліпбиді қайта қабылдауымыз керек. Жалпы, кезіндегі кеңес өкіметі қазақтың тілінің дамуына айтарлықтай тежеу салып отырды. Соның салдарынан қайта-қайта реформаларға ұшыраған ана тіліміз тазалығынан біршама айырылып қалды. Мысалы, армян халқы осыдан 16 ғасыр бұрын құрған алфавитімен әлі күнге дейін келе жатыр. Демек, әр ұлт өзінің жазуы мен тілін сақтағанда ғана өзінің нағыз ұлт екенін таныта алады. Дегенмен бүгінгі заман талабына сай бұрынғы тәсілдерге қайта оралу біршама қиындықтар тудырады. Соңғы кездері кейбір ғалымдар «қазақ тілінде сөздер қалай айтылса, солай жазу керек» дегенді ұсынып жүр. Бұл да тиімді әдіс. Осы арқылы да артық әріптерден құтылуға болады.