Кенен Әзірбаевтың «Көк шолағында» қыз сипатын айта келе, «келгенше 25-ке кетпей жүрген, о-оу» дейтін жері бар. Яғни «он үште – отау иесі» атанатын заманда 25-ке келгенше тұрмыс құрмау деген мәселенің мәселесі ақылға сыймайтын іс болғанын осы әннен-ақ байқауға болады. Ал қазір 25 – «айналайын», «35 пен 45-тер» де жүр өйткені. Бұл күлетін жағдай емес, керісінше, кәдімгідей ойланатын, тіпті шұғыл түрде қолға алуды қажет ететін әлеуметтік дерт деуге болады. Олай болса, осы ретте, сүр бойдақтар мен отырып қалған қыздардың санын азайту үшін атастыру салтын жолға қойсақ қайтеді, бәлкім, бір шешімін осылай табуға болатын шығар? Талқылап көрелік.
Айдос ҚАРТАҢБАЙҰЛЫ, саясаттанушы:
иә
– Атастыру салтын жаңғырту арқылы қазіргі кезде түрлі себептермен отбасын құрмай, жүріп қалған қыз-жігіттердің санын біршама азайту әбден мүмкін. Бірақ баяғыдай қатаң феодалдық тәрбиемен емес, екі жастың келісім, разылығымен. Себебі қазіргі қыздар мен жігіттер айтсаң, көне салатын, ауылдан алысқа ұзап көрмегендер емес. Керісінше, отбасын құрмай жүріп қалғандардың дені – жоғары білім алып, сол саланың әбден сақа маманы болу үшін барын сала кірісіп, тіпті сол жолда өз жеке басын ұмытып кеткендер. Сондықтан оларды «айттым-біттіге» көндіру арқылы атастыру мүмкін емес. Бірақ ақылмен ғана қолға алсақ, мұның жөнін табуға болады. Себебі мен өзім көзбен көріп жүрмін, айналамда-ақ талай жақсы-жақсы жігіттер мен қыздар жүр, білім десе – білім, қызмет десең, қызметі бар, көрікті де ақылды.
Бірақ жастары 30-дың ар жақ бер жағында болса да, әлі отбасын құрмаған. Соларға жақсы жерден шыққан жар табуға көмектесу керек. Ал атастыру, яғни ағайын арасынан, дос-жаран, туыс арасынан оның өзіне сәйкес адам қарастырғанда тұрған ештеңе жоқ. Қайта қазіргі кезде нақ осы нәрсе біртіндеп азайып бара жатқандай көрінеді маған. Қазір екі жасқа дәнекер болар жеңгетайлар аз-дағы, керісінше, екі жасты айырушылар көп, қит етсе «ажыраса сал, басқасы табылады, толып жатыр» дегенді тіпті екі жақтың ата-анасы да айтады. Ал енді атастыру дегенге келсек, мұның тәрбиелік мәні өте зор. Біріншіден, екі жақ құдалардың бірін-бірі тануы, текті жердің қызын алып, текті жерге қыз беруі деген өте керемет нәрсе. Себебі екі жақтың пайым-парасатының арқасында қосылған екі жастың сыйластығына осы факторлар өте жақсы әсер етеді. Бірақ осы ретте баяғының атастыру салтының заңын 100 пайыз ұстанудың да қажеті жоқ. Неге? Біріншіден, біздің салт-дәстүріміздің сақталу реті де қазіргі кезде әр облыста әртүрлі сипатта. Қарапайым мысал, бір аймақта қалың мал бар, екінші аймақта жоқ деген секілді. Сондықтан бұл жерде әр аймақтың өз ерекшелігін ең бірінші кезекте ескеру керек. Неғұрлым дәстүрді заманауи үлгіге бейімдеу керек. Заманауи деп отырғаным, екі жақ құданың бір-біріне шектен тыс материалдық салық артпау, яғни «менің қызым осындай, сондықтан оған осынша қалыңмал бер немесе бізге мынадай киіт кигіз» деуді доғарған жөн. Себебі көп ретте жастардың арасына сына қағатын осындай мәселелер. Тіпті үйленуге сөз байласып, бірін-бірі сүйіп тұрған екі жастың дәл осы шешуші тұсқа келгенде ата-ананың аузын кереқарыс ашуынан келісе алмай, екі жаққа кеткендерін де білемін. Ал өзі әрең шаңырақ құрайын деп тұрған екі жастың арасына неғұрлым кедергі болмау керек. Себебі олар онсыз да таңдап, талғап жүрген жаста емес пе?! Бұл жағын да ескеру керек. Қысқасын айтқанда, егер біз осы мәселені шеберлікпен қолға ала білсек, біздің еліміздегі бойдақ қыз-жігіттердің саны едәуір азайып, демографиямыз жақсарар еді, ұлттық генофондымыз нығаяр еді. Бүгінде кез келген елдің өз ұлттық қауіпсіздігін сақтауы үшін төл ұлттың саны 15 миллионнан кем болмауы шарт. Біздің осы ретте ойланатын, тіпті шапшаң шешім шығаратын жөніміз бар. Отбасы дегенді әркім өз басына ғана қажет дүние деп емес, мемлекетті нығайту жолындағы басты құндылық деп танып, дер кезінде соған өз үлесін қосуға асығуы тиіс. Ал отбасын құрғандар болса, тек өз жағдайларын ғана ойламай, қасында әлі соған жете алмай жүрген жалғызбастылардың жағдайын да ойлай жүруі тиіс. Осы ретте атастыру бола ма, басқа ма, әйтеуір, отбасы құндылығын арттыру жолында телебағдарламалар жасап, идеологиялық тұрғыда іс жүргізу шарт.
Мақсат ЖАҚАУОВ, «Ақ жол» партиясының Алматы қалалық филиалы төрағасының орынбасары, әлеуметтанушы:
жоқ
– Атастыру – біздің салт-дәстүріміздің ізгі бір түрі. Бірақ әр уақыттың өз талабы болатыны тағы бар. Біз осыны ұмытпауымыз – шарт. Ал қазіргідей ақпарат тасқыны болып жатқан заманда, атастыру заңы отбасын құрудың оң жамбасына келеді деп айта алмас едім. Себебі заман талабы – сол, айнала толған ақпараттардың сәт сайын құбылып отыруы өз кезегінде адамдардың мінез-құлқына әсер етпей қалмайды. Дәл қазір – адамдардың талғамы тез құбылатын уақыт. Әлеуметтанушылар мұны «көрсеқызарлық» деп атайды. Алысқа бармай-ақ, әлеуметтік желімен-ақ алдына күніне қаншама қыздың не жігіттің ақпараты келіп тұруы, ол адамның атастыру деген секілді салтқа көне қоюына қайшы жағдай туғызады. Туғызып та қойған, біз кеш қалдық. Адамдар өзгеріп кеткен, қазір баяғыдай «үлкен айтты, бітті, мен көнуім тиіс» дейтін қыз не жігіт табу өте қиын.
Қазір әркімнің өз талап, талғамы бар, өмірге деген өз мақсаты бар, өз жары мен отбасын да әркім өз қалауымен таңдағысы келеді. Әсіресе осы отбасын құрмай жүріңкіреп қалған қыз-жігіттердің таңдауы ерекше. Ашығын айтуымыз керек, бүгінде баяғыдай адамын таппай, 30-ға не 40-қа келгенше, «етегіне намаз оқып жүрген» ешкім жоқ. Егер қыз не жігіт белгілі бір жасқа келіп, отбасын құрмай жүрсе, оның өзіндік себептері бар. Ал атастыру уақытында адамдардың психологиясы мен менталитеті тіпті басқа еді. Перзент жасы қаншада болса да, әке-шешесінің айтқанын екі етпей, өзінен тіпті бір жас үлкен адамның бетіне қарсы келмей, көңіліне қарайтын. Ол отбасын құруда да өзін сол тәртіп шеңберінен шығармайтын. Тіпті «мынаны аласың» десе, «жоқ» деп айтуды жігіт ата-анасының жүрегіне қанжар сұққанмен бірдей ауыр қылмыс санайтын. Сондықтан тіпті өзі өмірінде бір рет те көрмеген қызға үйленіп және оның алдындағы жауапкершілігін өле-өлгенше өз қалауынан артық қоя білетін. Ал қазір, керісінше, жастар әке-шешеге өз айтқанын істетпесе, олардың айтқанымен жүретіндерін табу қиын. Бұл – бір, екіншіден, қазіргі кезде отбасылардың көптеп ажырасып кетуіне әсер етіп жатқан себептердің бірден-бірі – заман талабына сай туындаған проблемаларға жауап бере алмаушылық. Адамдардың бойына қазір жауапкершіліктен қашу деген жаман мінез дарып барады. Бұл да атастыру салтына сәйкес келмейтін бір фактор. Және тағы бір айтарлығы, атастыру деген – негізі, жас кезде жүретін нәрсе. Яғни неғұрлым адам жас болған сайын атастыруға көнуі соғұрлым мүмкінірек. Мектепті енді бітірген жас немесе оқып жүрген студенттерде, әскерден енді оралған кез деген секілді адамның әлі оң-солын танымайтын шағында мүмкін нәрсе. Сол шақта адам бойсұнады. Ал ақыл тоқтатқан қыз бен жігіттің өмірге деген өз көзқарасы, өз талғамы қалыптасып үлгергендіктен, атастыру арқылы олардың мәселесін шешуіміз мүмкін деген абсурд секілді.
Жарайды, атастыру арқылы екеуді үйлендірдік делік, бірақ отбасы болған уақытта ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды ғой, сондайда олардың біріне деген сезімі артып тұрмаған соң өзара түсінісуге тырыспайды, олар, керісінше, әу баста бір-бірімен табыстырған туыстық қатынастарды алға тартып шыға келеді. Былайша айтқанда, ерлі-зайыпты өзара шешетін мәселелер көптің, туыстың ортасына талқыға түсіп кетеді де, тіпті соңы әулеттер арасындағы дауға апарып тіреуі де ғажап емес. Ал бұл олардың ажырасуына апаруы әбден мүмкін.
Түйін
Жалпы, біздің елімізде бүгінде отбасы институтының толық қамтылмағандығы анық байқалып қалады. Мұның бірден-бір салдарын осы сүр бойдақтар мен отырған қыздардың жыл санап артып бара жатқандығынан байқауға болады. Егер 30-дан асып, 40-қа жетіп қалғанша отбасын құрмағандар ілуде біреу ғана болмаса, бәлкім, оны мемлекеттік тұрғыда қарастыру әбестік деуге болар ма еді, алайда дәл қазіргідей олардың саны ушығып тұрған заманда оны мемлекет болып қолға алуы ауадай қажет секілді.