Адамзаттың Абайының «ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға» деуі – айналасына талапты, өнерлі жастарды жинап, өнерге баулуынан туған ұлағатты қағида. Өлең-сөзге бейім өрендерді сілкілеп сынау арқылы, ұстаз оларды тезге салды. Ақындықтың қыр-сырын меңгертті. Терең де ойлы өлең құрауға машықтады. Осылайша «Абайдың әдеби мектебін» қалыптастырды. Ұлы ақынның кіндігінен тараған балаларының ақындыққа жақын болуы – әкесінің әнге әуес, күйге құмар болуымен қатар, қанмен дарыған тек пен тәлім бұлағының жемісі. Биыл 150 жыл толып отырған тұла бойы тұңғышы Ақылбай – әдебиет әлеміндегі талайды шаң қаптырарлық қауқары бар, нағыз ақын.
Құнанбайдың кіші әйелі Нұрғаным баласы болмаған соң, Абайдың 16 жасында көрген тұңғышы Ақылбайды бауырына басып алады. Сол себепті ол әкесіне інісіндей болып, шолжаң, ерке өседі. Абайдың дұшпандары Құнанбайдың «мырзасы» атанып кеткен ұлымен арасын ашпақ ниетте болады. Бір іске көңіл қойып, бел шеше кірісер болса, Ақылбай аса қабілетті жас. Бірақ жастайынан еркін кеткен баласының бұл мінезіне кейіген Абай «Ата-анаға көз қуаныш» өлеңін жазған соң, Ақылбай сабасына түскен екен. Әкесінің ой салған өлеңі мұнан кейін Ақылбайды ақындыққа жетелейді.
Ақылбай Құнанбай ауылының молдасынан ескіше оқып, хат танығаны болмаса, ұзақ уақыт оқымаған. Негізгі сусындаған дариясы – Абай берген үлгі-өнеге мен орыс әдебиеті.
Абайдың ақын шәкірттерін тұңғыш зерттеуді бастаған Мұхтар Омарханұлы «Абай шәкірттері туралы» мақаласында шәкірттерін айта келе, шәкірттерінде Абайдың стилі бар екендігін айтады: «Бұлардың еңбектерін шолуда, алдын ала есте тұтатын бір жайды ескере кету керек. Ол – осы шәкірт ақындардың еңбек үлгілерінен және айқындап көріне түсетін, Абайдың өзінің ерекшелігі болады».
Бауыржан ЕРДЕМБЕКОВ, филология ғылымының докторы, профессор:
– Ақылбай – Абайдай кемеңгер ақынның тұңғышы ғана емес, талантты шәкірті, ұстазының тапсырмасымен тау халықтарының өмірінен және Африкадағы зұлыстар жайлы оқиғалы дастандар жазып, қазақ әдебиетіндегі поэма жанрының қалыптасуына өзіндік үлес қосқан көрнекті ақындығымен қоса, бірнеше музыкалық аспаптарда ойнаған өнерпаз, күйші, әндері халық арасына тараған әнші, композитор. Табиғатынан дарынды, бірақ құлшынысы солғын, көңілі жүйрік болғанмен, қылған ісі марғау Ақылбайды қамшылап, талантты да, талапты шәкірттерінің қатарына қосып, біз білген дәрежеге жеткізген – әке Абайдың, ұстаз Абайдың қамқор қарекеті.
Ақылбайды ақын ретінде танытқан – оның поэмалары. Ақынның үш поэмасы: «Дағыстан» (Кәрі Жүсіп), «Зұлыс», «Жаррах батырдың» соңғысы бізге жетпеген.
«Дағыстан» – Абайдың ақын шәкірттеріне өзі ұсынған тақырыбы. Поэманы бәрінен бұрын жазып бітірген Ақылбайдың поэмасы Абайдың да, өзге шәкірттердің де көңілінен шығады. Әуезовтен кейін Абайдың ақын шәкірттерін зерттеген белгілі абайтанушы ғалым Қайым Мұхамедханов «Абайдың ақын шәкірттері» атты еңбегінде Ақылбайдың ақындық қарымына мынадай баға береді:
«Абайдың үлгі-өнегесімен Ақылбай заманының саналы азаматы, әдебиетке шын берілген ақын болады. Абайдың әдебиет, өнер, білім, адамгершілік, мәдениет жайындағы өсиеті Ақылбайдың дүниеге көзін ашады. Әсіресе орыс мәдениетінен өнеге алуы, орыс әдебиетінен үлгі алып өсуі, ақындық талантына кең жол ашады. Ақылбай Абай өсиетін тыңдап қана емес, өз бетімен орыс ақындарын оқуға, терең түсініп ұғуға қолы жетеді. Пушкин мен Лермонтов Ақылбайдың сүйікті ақындары болады. Осындай ұлы ақындарды оқып, үлгі алған Ақылбай қазақ әдебиетінде тұңғыш Кавказды жырлаған ақын».
Ақылбай ағылшын жазушысы Хаггардтың даңқын асырған «Сүлеймен патшаның қазынасы» («Копи царя Соломона») атты романы желісінде «Зұлыс» поэмасын жазып шығады. Бұдан біз Ақылбайдың тек орыс емес, әлем әдебиетіне де қызығушылығы болғандығын аңғарамыз. Поэма жазу біреулер үшін жеңіл көрінгенімен, өлеңмен роман жазу оңай шаруа емес. Сюжеттер желісіндегі әсерлілік пен кейіпкерлер образын суреттеудегі көркемдік Ақылбайды шын мәніндегі поэма жанрының қас шебері еткені анық. Әдебиетші Қ.Мұхамедханов Ақылбай бұл поэманы толық аяқтағандығын айтқан. Дегенмен бізге түгелдей жетпегендіктен, дастанның толық нұсқасымен таныс емеспіз.
Түйін
«Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, тартпай қоймас негізге», – деп Бұхар жырау жырлағандай, қалыбына тартып туған Ақылбай әкесі Абай берген тәлім суатынан сусындап, арлы азамат қана емес, арқалы ақын болып та қалыптасқандығына – оның шығармалары дәлел. Өзіндік қолтаңбасымен қазақ әдебиетінде есімі қалған Ақылбай Абайұлы поэма жанрының жүйрігі екені аян.