Төрт жүз сиырың болмаса субсидия жоқ

Қойшымен сөйлессең, қолын­дағы таяғын, қойының аяғын, саудагер­мен сөйлессең, сау­да-саттығын айтады. Ауыл ада­мы – ауылдың ахуалын. Түп тамырымыз ауылда жатқан­дықтан, бұл жер емген жұрттың жағдайын түнде тұрғызып сұраса да, жағымыз  талмастан жатқа айтып  беретін халдеміз. Қойын құрттап, қойыртпағын ішкенге мәз ауылдың бейқам тірліктегі қожалық-фермасы қашан шетелдіктердің фазендасындай үріп ішіп, шайқап төгеді? Дала­лық­тар қалаға емес, қалалықтар дала­ға қашан ағылады?
Жасыратыны жоқ, ауылдағы ағайынға түлігін өр­гізу үшін субсидия  беріледі деген 2005 жылы қой қа­йыр­ған ауылдың баласымыз ғой, ішіміз жылығаны рас. Бірақ қожалықтардың қотанын – қойға, қорасын сиыр­ға толтыруға тиіс субсидияның «сыры» көп екен. «Бақ­сақ, бақа екен» дегендей, бұл субсидияңыз кез кел­ген шаруаның  «уысына түспейтін», кез келген бақ­та­шының  «бақшасында піспейтін» дүние...
Қашпаған қашардың уызынан дәмету
1998 жылы 31 наурызда «Шаруа қожалығы тура­лы» Заң қабылданғанда мүйізі қарағайдай болып, фер­мер мәртебесін алғандардың бүгінде талайының сол қа­рағайдай мүйізінен тұқыл да қалған жоқ. Мүйізі әб­ден қағылған. Бір қой бес кір сабынға айырбас­тал­ған 90-жылдары-ақ бірқатары қолындағысынан айы­ры­лып, шашылып қалған. Одан аман қалғандары азды-көпті малын иіріп отыр. Бірақ олардың бәрі бір­дей субсидияға іліге алмайды.
Субсидия берілетін ереже бойынша (біз бұл арада оның сүтіне, етіне қатысты айтып отырғанымыз жоқ)  кемінде қойыңыз – 600, бордақыдағы сиыр  – 400, биеңіз 75 болуы тиіс. Парадокс!
Өзіңіз ойлаңызшы,  600 саулық қойы бар фермер – пәленбай миллион теңгенің үстінде. Мемлекеттің жәр­­деміне аса зәру емес. 600 қойы, 400 сиыры, 75 жыл­­қысы бар фермер түкірігі жерге түспейтін ауыл­дың алпауыты емес пе? Ендеше, бұл қайдан шыққан қисын? Логикаға салсақ, олардан гөрі, тапқанын ит жеп, арқасын бит жеп жүрген шаруаларға субсидия – екі өкпеден қысқан, тыныстауға мұрша бермей тұрған қиын­дықтан құтқарар оттегі.  Ал мұнша мал жоқ екен, суб­сидияны өңіңіз түгіл, түсіңізде де көрмейсіз. Қа­зірде шаруалардың шаруасы шатқаяқтап тұрғаны да осындай жобасыз есептен.  Бүгінде мал өнімін  беріп отыр­ған түліктің 80-90 пайызы – жекеменшік қарапа­йым халықтың қолында. Ал олар тоқалдан туған­дай.
Мәселен, Қарағанды облыстық статис­тикалық департаментінің деректері ай­мақтағы негізгі ет өндірушілер жұртшы­лықтың шаруашылықтары екенін көрсетіп отыр. Олардың үлесіне барлық ет өнді­рісінің 63,3% тиесілі екен. Шаруа (фер­мерлік) қожалықтарының үлес сал­мағы 18,5% құрайды, ауыл шаруашылығы кә­сіпорындары – 18,2%. Әйткенмен, суб­си­дия бұларға бұйырмайды. Білуімізше, субсидия мұндай жағдайда қорасында бір асыл тұқымды бұқасы болса ғана беріледі. Құрлық асып келген ондай бұқалардың құны – қарапайым қазақтың екі-үш жылғы бюджеті. Оның үстіне, ол асыл тұқымды бұқалар, я сиырлар «қазақтар күтіп отыр екен, пәленбай мыңға сатып алды ғой бізді» деп келе сала шелектеп сүт, кесектеп ет бермесі тағы анық. Сонда қайтпек ке­рек? Демек, шағын шаруаларды суб­сидиядан қақпау керек. Мұның салдары ішкі нарыққа да кері әсерін тигізуде. Басқасын былай қойғанда, Қазақстан 63 мың тонна қой етін Австралия, Жаңа Зеландия, Ресей, АҚШ сияқты елдерден сатып алып отыр. Сонда дейсіз, субсидия сылтауымен мал шаруашылығына 7 жылдан бері пәленбай миллиардтаған қаржы бөлінді. Малы мыңғырған қожалықтар миллиондаған субсидия алды. Ал соның етін қашан тоя жеп, сүтін қашан сіміре ішеміз? Жұртымызды жарылқаймыз деп, біреудің бұқасын сатып аламыз. Сөйтеміз де, «импортный» ет жейміз. Парадокс!
Экономикалық мүддеден қағылған шаруа елді тойдыра алмайды
Жаңылмасақ, халқымыздың 46 пайыз­ға жуығы ауылда түтін түтетуде. Сондағы дәтке қуат еткені – қолындағы азын-аулақ малы. Аштығы да, жоқтығы да мал­дың арқасында білінбей келеді. Бірақ өспесе, өнбесе, ол тұяқ та түгесіледі. Сонда әлгі 600 қойы, 400 сиыры бар субсидия алған­дардың шарапаты тие ме? Жоқ. Сол себепті де ауылдың тағдыры таразыға тартылғанда аса ыждаһаттылық қажет. Өйткені ауыл республика эко­номикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық-саяси тұрақ­ты­лығының да шешуші факторы деп есептейді ғалымдар. Ал ондағы шаруа қожалығы – ауылшаруашылық өндірісінің жаңа түрі, екінші жағынан, бұл кеңшар мен ұжымшарлардан ескі формаларының бірі екенін ежіктеуде. Демек, бүтін бір ауылдың тұрмысы, түтінінің түзу шығуы, әлеуметтік жағдайы – төрт түліктің соңында жүрген шаруаларға тікелей тәуелді.
Мұны зерттеушілер де жеріне жеткізе айтудан кенде емес. Қытайдың 80 пайызына дейінгі халқы ауылдарда тұрады. Бір ерекшелігі – ауыл шаруашылық меке­мелерінде емес, ауыл шаруашылығына жатпайтын ұйымдарында барлық айда­латын жердің 90 пайызы отбасылық, жал­герлік, кооперативтік әдіспен жұмыс істейді екен. Жерді 50 жылға дейін жалға келісім­шартпен алып жұмыс істеп, әр алуан өнім­дер өндіреді. Осы өндірген өнімнен жал­герлер мемлекетке жылдық ақы есебіне – 3 пайыз, кооператив ұйымдарына 7 пайыз беріп, қалған 40 пайызын мем­лекетке жоғары бағамен сатып отырады. Енді қалған өнімнің 50 пайызын жалгерлік ұйым мүшелері өздері бөледі, не мем­лекетке немесе басқаларға нарықта еркін бағамен сатады.
Ал АҚШ ауыл шаруашылығында фер­мерлік шаруашылықтарының мойнында – барлық штаттар бойынша өндірілген өнімнің 60 пайызы. Әрі жекеменшікті отбасылы фермерлер 1 мың доллардан 20 мың долларға дейін өнім өндіріп, сатады екен. Бұған қосымша, ауыл ша­руашылық өнімдерін тағы да 16% бірігіп жұмыс атқаратын туысқан адамдардан құралған серіктестік фермалар береді екен. Яғни шаруаларда эконо­микалық тұрғыда қы­зығушылық бар. Сосын олар өзін де, өзгені де қарық қылып отыр.
Нарықтың тілімен айтсақ, эконо­ми­калық мүддесінен қол үзген шаруа елді тойдыра алмайды. Сондықтан ауыл ша­руашылығына жұмсалған қаржы қандай көлемде болса да, құмға сіңген су сияқты. Еш ықпалы жоқ. Сала ілгері баспайды.
Енді статистикалық көрсеткіштерге сүйенсек, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының мәліметтері бойын­ша, фермерлер табысындағы мемлекеттік көмек үлесі Австралияда – 15, АҚШ-та – 30, Канадада – 45, Австрияда – 52, Шве­цияда – 59, Жапонияда – 66, Финляндияда – 71, Норвегияда – 77, Швейцарияда 80 пайыз екен. Бізде қателеспесек, 5 пайыз­дың арғы-бергі жағы. Оның өзі «таң­даулыларға» ғана тиесілі...
«Арыстан айға шауып, мерт болыпты»
Субсидияға іліге алмағандар өзінен зорларға қарап бой түзейді-міс. Сөйтіп, алдағы уақытта қолындағы малын көбей­теді-міс. Бірақ ол айға шапқан арыстан кебін кимесіне кім кепіл? Оларға бұл қар­жы алдағы бесжылдықта емес, тап қазір қажет. Ауылдың өркен жайғанын көргіміз келсе, ондағы шаруагерді ала қойды бөле қырыққандай еткеннен аулақ болған абзал тәрізді.
Әнуар МҰСАЕВ, Қарағанды облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының мал шаруашылығы бөлімінің бас маманы:
– Мемлекет бұл бағдарлама ар­қылы дұрыс саясат жүргізіп отыр. Мұнда малдың санын жоғары етіп қою – ол басқа қожалықтар, мал шаруа­шылығымен айналысатындар соған қарап талаптансын деген мүддеден туған мақсат. Әйтпесе олар сол санаулы малымен отыра береді емес пе? Ал олар өздері қатарлы фермерлердің мал басын белгілі бір санға жеткізіп, сол арқылы субсидияға қол жеткізгенін көрген соң, олар да соған ұмтылатын болады.
Талғат ДОСКЕНОВ, Қазақстан кәсіпкерлер қауымдастығының президенті:
– Жоғары жақта отырып алып, ауылдың тағдырына байланысты ше­шім қабылдайтындар – сол ауылдың тірлігінен мүлде бейхабар адамдар. Ондай маңызды мәселелер қаралғанда ауыл шаруашылығының проблемасын жетік білетін мамандардың пікірі ескерілуі керек. Бірақ ондай жүйе бізде жоқ. Ауыл шаруашылығына қатысты заң қабылдаушы органдардың ара­сында ауылмен байланыс орна­тылмаған. Соның кесірінен ақылға қонымсыз заңдар, кедергілер қолдан жасалады. Тым құрығанда, сондағы мәселелердің бүге-шігесін білетін аймақтағы кәсіпкерлік қауымдас­тықтарының пікірлерін сұратып отырса дұрыс болар еді.