Ауылға арналған бағдарламалар аяқсыз қала бере ме?

Елімізде ауылдық жерлерді дамытуға арналған мемлекеттік бағдарлама алғаш рет 2003 жылы әзірленді. Жеті жылға есептелген бұл бағдарламаның негізгі мақсаты ауылдағы тұрмыс-тіршілікке қолайлы жағдай жасау болса, олардың әлеуметтік-экономикалық дамуы құрылысқа, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым нысандарын жөндеуге құйылатын инвестициямен тікелей байланысты.

Ауылдық жерлердің даму қарқынын анықтайтын белгі – даму әлеуеті жоғары ел­ді мекендер санының артуы екені түсі­нік­ті. Бағдарлама жүзеге аса бастаған 2004 жылмен салыстырғанда 2010 жылы әлеуеті жоғары елді мекен саны 1406-ға артқан көрінеді.
Әйтсе де ауылдық жерде шешімін тап­пай отырған мәселе көп. 100-ден ас­там ел­ді мекендегі мектептер апатты жағ­дайда болса, 40 шақты мектепте үш-төрт ауы­сым­­мен бала оқытады, 1513 білім нысаны 40 жыл бұрын салынған, ескі. Мектеп жа­­сына дейінгі мекемелердің жай-күйі де көңіл көншітпейді.
60-тан астам елді мекенде денсау­лық сақтау нысаны жоқ, 70 пайыздан ас­та­мында денсаулық сақтау орындарының жағдайы мәз емес. Бұл өз кезегінде ауыл тұр­ғындарына сапалы медициналық қыз­мет көрсетуге кедергі келтіреді.

Ауылдағы елді мекендердің әлеу­мет­тік-экономикалық дамуы мо­ни­то­рингінің нәтижесінде 2010 жылғы дерек бойынша елімізде 7002 ауыл тіркелсе, соның ішінде 2610-ының әлеуеті жоғары, орташа әлеуеттісі – 4258, ал әлеуеті төмен елді мекен – 102, тұрғыны жоқ ауыл 32 болып шықты.

Ауызсу мәселесі өткір күйінде қалып келеді. Мемлекеттік бағдарлама аяқталған жылы 200-дей елді мекен та­с­ы­мал­да­натын суды пайдаланатын.
Реформа жүргізілген жылдары ауыл тұр­ғындарының өмір сүру сапасы бұ­рын­ғысынша қалды. Әлеуметтік бағдарлама күт­кендегідей нәтиже әкелген жоқ. Ауыл, кент, шағын және ірі қалалардағы әлеу­мет­тік-экономикалық жағдай, жұмыспен қам­ту, табыс деңгейі жағынан теңсіздік сақталды.
Мамандардың айтуынша, ауылдық жер­лерді дамытуға арналған мемлекеттік бағ­дарлама қордаланған мәселелердің азғантай бөлігін ғана шешуге септесті. Ал оны орындауға 2004-2010 жылдары рес­пу­бликалық және жергілікті бюджеттерден 976 млрд теңге қаржы жұмсалды.
Демек, бұл бағдарлама өзін-өзі толық ақ­таған жоқ. Осы орайда Президент Нұр­сұл­тан Назарбаев: «2004-2010 жылдары біз ауылдық жерлерді дамыту бағдар­ла­масын жүзеге асырған болатынбыз. Бү­гінде Үкімет тарапынан осындай жаңа бағ­дарлама тағы да әзірленіп жатыр. Не үшін, оның не жаңалығы бар? Алдымен бел­гіленген мақсатты аяғына дейін жет­кі­зің­дер, нақты нәтиже бойынша есеп беріңдер», – деген еді.
Шынында да, Өңірлік даму министрлігі қыр­күйек айында алдағы үш жылда ауыл­дық жерлердің инфрақұрылымын дамы­ту­ға арналған мемлекеттік және салалық бағдарламалар аясында республикалық бюджеттен 373,2 млрд теңге бөлінетінін жет­­кізген. «Білім» мемлекеттік бағдарла­ма­­сы шең­берінде ауылдық жерлерде рес­публикалық бюджеттен 85 білім нысаны (соның ішінде 63 мектеп, 17 балабақша мен төрт кәсіби лицей) құрылысы мен қай­та құру жұмыстарына 27,4 млрд теңге бөлу жоспарланған.
Ал «Ақ бұлақ» және Тұрғын-үй комму­нал­дық шаруашылықты дамыту бағ­дарламалары шеңберінде 168 сумен жаб­дық­тау нысанының құрылысы мен қайта құруына 34,4 млрд теңге жұмсалады. Сондай-ақ 14 елді мекенді газбен қамтуға 2,5 млрд теңге бөлінбек.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға ба­ғытталған «Агробизнес-2020» бағ­дар­ла­­масында ауыл шаруашылығы өнімдерін өн­­діру көлемін 1,5 есеге, осы саланы кө­теруге 10,0 трлн теңге жеке қаржы тар­тыл­мақшы.
Елді мекендердің жартысынан астамы­ның тұрғыны 500-ден аспайды. Онда ауыл тұрғындарының 9,7 пайызы мекен­дейді.

Өңірлік даму министрлігінің мә­лі­ме­тінше, елімізде 6936 елді мекен бар. Онда 7,6 млн адам өмір сү­реді. Бұ­лар­дың ішінде 1310 елді ме­кеннің да­му әле­уеті жоғары, 5129-ы­ның да­му әлеуеті орташа. 116 елді мекен ау­дан орталығы болса, 2182 ауыл жә­не кент округтері орталығы есе­бін­­де тіркелген.

Ауылдық жердің әлеуетін көтеру үшін ең әуелі тұрғындарды жұмыспен қамту қа­жеттігі айқын. Ал кеңес дәуірі ыды­ра­ған­нан кейін ірі шаруашылықтардың ыды­рап, олардың орнын жеке қожалық­тар­дың басқаны да ауыл тұрғындарының тұрмыс-тіршілігіне өз ықпалын тигізді. Сондықтан, ма­мандар көп жылдан бері айтып жүр­ген­дей, шашыраңқы шар­уа­шы­лық­тарды ірі өндіріске біріктіру қажеттілігі туын­дап отыр. Мұндай кооперативке ортақ эко­но­ми­­калық мүдде негіз болар еді. Бұл – тех­ни­ка тапшылығы және тех­но­ло­гиялық қыз­мет, техниканы жөндеу, өнім­ді өткізу және қайта өңдеу, агро­хи­мия­лық қызмет, жанар-жағармаймен, тұқым­мен қам­та­ма­сыз ету, суармалы жер­лерде мелиоративтік жү­йелерге қызмет көр­сету, мал шаруа­шы­лығы нысан­да­рының құрылысы т.с.с. Осындай өн­ді­рістік құрылымдардың бәрін ірі елді ме­кен көлемінде мемлекеттік жеке серіктестік не­гізінде үлкен кооперативке біріктіруге бо­лар еді. Өндіріс саласында шаруақо­жа­лықтары мен серіктестіктеріне қызмет көр­сету мүмкіндігіне ие мұндай кооператив ел­ді мекеннің жаңа түрі – агроқалашықты құруға жағдай жасар еді. Агроқалашықтар ең маңызды ұлттық жобаға айналуы тиіс. Оған 5-10 жыл бойы несие, салық салу, жер­ді меншігіне алу жа­ғынан артық­шы­лық­тар берілуі керек. Есеп-қисап көр­сет­кендей, бір агро­қа­ла­шық­тың 20-30 мың гектар егістік пен 15 мың ірі қараны күтіп-бағуға шамасы жете­ді.
Сонымен қатар ауылдық жерлердің тұ­рақты дамуы үшін құқықтық, эко­но­ми­ка­лық және ұйымдастыру негіздері құрылуы қажет. Бұл, әрине, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару ор­ган­да­ры­ның құзырында. Ғалымдардың осы секілді ұсы­ныстарын жемісті жүзеге асыру үшін ауыл­ды дамытудың 2020 жылға дейінгі стра­тегиясын дайындап, бірыңғай ауы­л­дық инвестициялық бюджет құру қажет. Өйткені тек бағдарлама құрумен іс біт­пей­тінін өмірдің өзі дәлелдеп берді.