Алып шаһардың ауасын тазартуға күш салатын кез жетті
Саф ауа – денсаулықтың кепілі
Әлемдегі адамзат қоғамының даму болмысын, тыныс-тіршілігін зерттеумен айналысатын ғылыми орталықтардың пайымдауынша, сапалы өмірдің арқауы – таза ауа, су, құнарлы ауылшаруашылық өнімдер және жалпыға бірдей жоғары деңгейдегі дәрігерлік көмек. Өркениетті мемлекеттерге тән бұл көрсеткіштер – келешектегі тұрақты дамудың кепілі, сонымен бірге қоршаған ортаны қорғау, әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы қабылданған заңдардың, саяси шешімдердің өміршеңдігінен хабар береді, қоғамға тигізетін әсерін байқатады.
Сапалы өмірдің аталған белгілері ішінде Жер шарындағы тіршілік иелерінің, өсімдіктер дүниесінің өмір сүруі үшін оны қоршаған кеңістіктің ең төменгі қабатындағы ауаның алатын орны ерекше. Ауаның көлемі өлшеусіз, мәңгілік толассыз қозғалыста, химиялық әсері белсенді, ортаға ену мүмкіншілігі шексіз. Ауа ластануының адам өміріне, жануарлар әлеміне, қоршаған ортаға қаншама қасірет әкелетіні дәлелдеуді қажет етпейді. Бүгінде үйреншікті көрініске айналған, топыраққа ылғал беретін, жерасты су көздері қоймаларын толықтыратын жауын-шашын түсінің өзгеруі, жазда қышқылды жаңбыр, қыста сарғыш қардың жер бетіне түсуінен құнарлы топырақтағы кальций, тағы басқа пайдалы минералдар жойылып, өсімдіктердің өсу қабілеті тежеліп, беретін өнімдерінің сапасы төмендегені айқын сезіледі.
Жер бетіне жақын орналасқан ауа қабатының ластануы адам бойында пайда болатын тамақ, өкпе және тері рак ауруының, орталық жүйке жүйесінің зақымдануының, әртүрлі қоздырмалы аурулардың, өмірге келген нәрестелердің кемістігінің бірден-бір себепкері екенін дәрігерлер үнемі ескертіп келеді.
Осы орайдан алғанда, ауа тазалығын сақтау – ертеңіне елеңдеген елдер үшін өмірлік мәселе, оны тиянақты түрде шешу үшін қыруар қаржы бөлініп, алдын ала ғылыми негізді шаралар іске асыру көзделген.
Ауаның ластануына себеп көп
Еліміздегі халық көп қоныстанған ірі қалалардағы ауа тазалығы ешқандай сын көтермейді, келешегімізге көлеңке түсіреді. Ауасының ластануы жағынан Алматы қаласы оқшау тұр. Табиғи себебі – қаланың Іле Алатауы баурайына орналасу жағдайы. Таулы қыратты жер бедеріндегі кедергілердің тежеуі салдарынан ауа қабаттарының айналымды жылдамдықтары өте төмен. Нәтижесінде, қала көшелерінде қаптап жүрген автокөліктерден, әуежайдан және қалаға жақын орналасқан жылу электр стансылары пайдаланатын көмірсутекті отындардан бөлінетін зиянды қалдықтар шаһардың ауа кеңістігіне қатерлі қор болып жиналады. Эколог мамандардың мәліметтері бойынша, қала ауасындағы адам ағзасына тікелей зиянды әсерін тигізетін көміртегі оксидінің, азот диоксидінің және формальдегидтің тұрақты мөлшері санитарлық қалыптағы қауіпсіз көрсеткіштерден бірнеше есе жоғары.
Соңғы кездері Алматы қаласы ауа кеңістігінің ластануы 2000 жылдармен салыстырғанда күрт өсті. Себебі – автокөліктің көбеюі, жер жағдайын, өзен аңғарларындағы ауа ағыстарының табиғи бағыттарын ескермей, оларға тосқауыл болатын биік ғимараттардың салынуы, әсіресе тау беткейіндегі саяжайлар, адам санының өсуі және қала ішінде жасыл желекті алаңдардың азаюы.
Қыс айларында жеке үйлердің жылу ошақтарының іске қосылуына байланысты және қыста жапырақ жаятын жасыл ағаштардың болмауы салдарынан ауа кеңістігі жылжымайтын көк түтінге толады, оның зиянды әсері еселей жоғарылайды.
Жаз уақытында солтүстіктен күндіз соғатын желдің екпінімен, лас ауа тау бөктеріне қарай беттейді, түтінді мұнар пайда болып, кейбір күндері таудың әзер көрінетіні байқалып жүр. Кешке қарай ауа қызуының төмендеуінен ластанған ауа жер бетіне шық болып қонып, шым топырақ қыртыстарын, тау өзендерін былғайды. Әсіресе бұл құбылыстың қаламыз үшін таза судың қайнар көзі болып тұрған тау шыңдарындағы мәңгілік мұз қабаттарына зияны орасан зор. Өйткені онсыз да еру жылдамдықтары жыл өткен сайын ұлғайып, көлемі үдере тартылып келе жатқан мұз қорын қалыптасқан жағдайда небәрі он шақты жылда мәңгілік жоғалтуымыз мүмкін. Оның ақыры неге апарып соғатынын ойлаудың өзі қорқынышты.
Қала ауасының қалыптан тыс ластануы оның тұрғындарын ғана емес, сонымен бірге, арнаулы зерттеулер көрсеткендей, екпіндей соғатын желдің бағытымен қаладан 70-80 шақырым қашықтықта орналасқан елді мекендерді де шарпиды.
Түнде әртүрлі биіктіктегі және жер бетіне жақын орналасқан ауа қабаттарының қызу айырмашылықтарының нәтижесінде оңтүстік-шығыс бағытында қалаға қарай соғатын жел ағысы пайда болады. Бұл сәл де болса ауаны тазартуға себін тигізеді. Аталмыш жел ағысының табиғи құбылысын, қозғалу бағыттарын, жылдамдығын, арнасының енін анықтау үшін тиісті зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Әзірге қолда бары – үстірт, шашыраңқы мәліметтер.
Автокөлік – ауаны жалмайтын аждаһа
Алматы қаласының ауа кеңістігін өмірге зиянды қалдықтардан түбегейлі тазартудың ғылыми дәлелді, көкейге қонымды, іске асыруға ішкі мүмкіншілігіміз жететін жүйесін жасау үшін зерттеу жұмыстарының үш өлшемді әдіспен жүргізілуі жөн. Қазіргі кезде ауадағы зиянды қалдықтардың құрамы, мөлшері байырғы тәсілмен тек 2 метр биіктікке дейін ғана анықталады. Ал сонда бақылаудан тыс қалған биік ғимараттардың жоғары қабатында тұратын, жұмыс істейтін адамдардың қандай ауамен тыныстайтыны беймәлім.
Зерттеу жұмыстарының бағдарламасы – орналасу ерекшеліктері ескерілген қала аудандарына өлшегішпен анықтау, байқау мүмкіншіліктері жоғары аспаптармен жабдықталған өзара байланысты болатын нүктелерді орналастырып, олардан ауа кеңістігінің жағдайын түгел қамтитын мәліметтерді тәулік бойы үздіксіз қабылдау. Жинақталған мәліметтерді сараптау, талдау арқылы, сонымен бірге бұл бағыттағы ғылым жетістіктерін, әлемдік тәжірибені өмірге енгізіп, ауа тазалығын табиғи қалпына келтіре алатын қомақты шараларды іске асыруға болады.
Қала өмірінде келешекте болуы мүмкін бірнеше шараға тоқтала кетейік. Жоғарыда айтқанымыздай, Алматы қаласының ауасын ластап жатқан негізгі нысандардың бірі – автокөлік. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДСҰ) мәліметінше, жылына 15 мың шақырым жер жүретін әрбір автокөлік 2 тонна жанармай, 25-30 тонна ауа, оның ішінде 4,5 тонна оттегін өртейді. Көрсеткіш ауаның адамға қажетті көлемінен 50 есе көп. Қайтарымына, орташа қуатты жылу қозғалтқышы бар автокөлік ауаға тонна тұншықтырғыш 700 келі газды, 40 келі азот диоксидін, 230 келі түгелдей жанбай қалған көмірсутегін және 5 келі қатты заттар қалдығын таратады. Оларға қосымша, жанармаймен жүретін автокөліктерден ауаға қорғасынның бірнеше қосындысы бөлінеді. Ұйымның дәлелді әлеуметтік зерттеулері бойынша, үлкен жолдың бойына 10 метр қашықтыққа дейін орналасқан үйлердің тұрғындары жолдан 50 метр шеткері тұрғын үйлердің тұрғындарына қарағанда рак ауруына үш-төрт есе көп шалдығады.
Дизель мен газға көшу керек
Сонымен, қаламыздың ауасындағы өмірге зиянды көміртегі, қорғасын, тағы басқа қалдықтарды азайту үшін не істеуге болады?
Біріншіден, автокөліктердің көшедегі қозғалыс бағыттарын жетілдіру, қаладағы кептелісті азайтатын, көше қиылыстарындағы түйіндерді шешетін құрылыстарды салуды жалғастыру керек. Автокөлік тоқтап, қайта қозғалған кезде бірыңғай жүріспен салыстырғанда зиянды қалдықтарды бірнеше есе көп бөледі.
Екіншіден, дизельді отынмен жүретін автокөлік иелерін ынталандыру қажет. Мамандардың пікірінше, дизельді автокөлікте қуаты онымен шамалас бензинмен жүретін автокөлікке қарағанда жанармайдың түгелдей жану мүмкіншілігі жоғары, лас заттар қалдығын ауаға аз таратады. Әрі дизель отынының құрамында октан саны жоғары бензинде кездесетін қорғасынның қосындылары болмайды.
Әрине, ең оңтайлы шешім – автокөліктерді бензиннен газға ауыстыру. Жоғары октанды, құрамы тұрақты газ ауамен жақсы араласады, сөйтіп, жанармай қосындысының қалдықсыз жанып кетуіне жағдай жасайды. Оның көрінісі: газбен жүретін қорапты жүк автокөліктері бензин жылу қозғалтқышы бар автокөліктермен салыстырғанда зиянды заттарды төрт есе аз шығарады. Бірақ бұл шешімнің әзірге қолдау табуы қиындау, себебі онда автокөліктің техникалық жасалу құрылымы бұзылады, пайдалану қауіпсіздігі төмендейді.
Жер астындағы ыстық су қоры
Қала ауасын бүлдіріп жатқан лас қалдықты көздердің бірі – отын ретінде ұнтақталған көмірді тұтынатын жылу электр стансылары. Олардан бөлінетін зиянды қалдықтардың көлемін барынша шектейтін, әзірге іске қосылмай жатқан мүмкіншіліктер баршылық. Мысалға, табиғи жерасты ыстық су қорлары бар кен орындары. Геологиялық ізденіс, барлау жұмыстарының ресми құжаттары бойынша, Алматы қаласының маңайындағы жер қойнауындағы 2000-2500 метр тереңдікте орналасқан, жер бетіндегі қызуы 50-60 0С болатын, қоры мол ыстық су көздері бар. Егер зерттеу жұмыстарын тереңдігі 3500-4000 метрге дейін жететін ұңғылар бұрғылап жалғастыратын болсақ, олардың қоры кем дегенде екі-үш есе өсіп, жер бетіне шыққандағы қызуы 80-100 0С-қа дейін көтерілуі мүмкін.
Жерасты, жоғары кернеулі ыстық су көздерін арнаулы ұңғылар арқылы оның игерімді, өлшемді мөлшерін қаланың жылу жүйесіне қосатын болсақ, жылу электр стансылары тұтынатын отынның көлемін қомақты дәрежеде азайтуға болар еді. Сонда қала ауасының тазалығын қамтамасыз етуге айтарлықтай үлес қосылуымен бірге, олар өндіретін жылу, электр қуатының бағасы бірнеше есе арзандайды. Есесіне, қала халқының тұрмыс жағдайы түзеліп, нарық жағдайындағы экономиканың бәсекелестік қабілеті жоғарылайды, ішкі өнімдерді шығаруға ынта пайда болады.
Бұл ұсыныстың ұтымды тұсы: жылу жүйесіндегі қызуы алынған судың бір бөлігін қайтадан жер қойнауына қыздыруға жіберуге болады, сонда айналымды, мәңгілік жылу беретін жер астындағы табиғи қазандық іске қосылады.
Ғылыми ізденістерге, ыстық су көздерін жылу ретінде көптен бері пайдаланып келе жатқан мемлекеттердің тәжірибесіне негізделген бұл ұсынысты Алматы қаласының жағдайында іске асыру қиын емес, көп уақыт, аса мол қаржының керегі жоқ, тиісті мемлекеттік ұйымдардың түсінігі мен ынтасы жеткілікті.
Ал енді қала ауасын ластап жатқан және бір ошақ – әуежайға оралатын болсақ, шешім – біреу: жел ағыстарының бағытын, қаланың болашақтағы өсу шекарасын ескеріп, оны Алматы қаласының аймағынан тысқары жерге көшіру.
Мазмұны баяндалған аталған ұсыныстармен қатар, Алматы қаласының ауа тазалығын түпкілікті түрде табиғи қалпына келтіру үшін атқарылуы тиіс, тиімділігі үлкен тың ұсыныстың мәні мынадай.
Ауаның жасанды ағысы
Жүйелі түрде жүргізілген қаладағы ауа кеңістігін зерттеулердің нәтижелерін назарға ала отырып, түн мезгілінде биіктіктен төменге, оңтүстіктен шығысқа қарай соғатын табиғи желдің бағытын, жер бедерін ескеріп, тау аңғарларындағы жер бетіне жақын орналасқан ауаның қысымы жоғары және төмен қабаттарын шығар аузы қалаға бағытталған құбырлар тізбегімен жалғастыру керек. Шарт: құбырлар тізбегінің шығар аузының биіктігі қаланың ауа кеңістігінде тұнып тұрған күңгірт түтін қабаттарымен деңгейлес болуы керек. Нәтижесінде, атмосфера физикасының заңдылықтарына сәйкес, құбырдың ішінде аса қуатты, жылдамдығы үлкен, басқаруға және ретті игеруге болатын, қысымды ауаның жасанды ағысы пайда болады. Ағыстың жылдамдығын, қуатын, бағытының дәлдігін әртүрлі қарапайым технологиялық әдістерді пайдаланып, едәуір ұлғайтуға мүмкіншілік бар. Осы жасанды жел ағысын табиғи желмен бір бағытта, түнгі мезгілде қала ауа кеңістігіндегі қою, күңгірт түтін қабаттарына жіберсек, онда тұтасқан түтінді қаланың солтүстік, солтүстік-шығыс жағына қарай ығыстыруға болады. Ол аралардағы, қою түтін легіне қарама-қарсы, есептелген әртүрлі биіктіктегі мұнараларға алдын ала орнатылған қуатты шаң сорғыштар түтін аралас ауаны түгелдей сорып алады. Содан кейін зиянды қалдықтардан арылтып, таза ауаны ары қарай Талғар, Есік, Қапшағай қалаларына, басқа елді мекендерге жібереді.
Ғылыми тұрғыдан алғанда, бұл жобаны нақты іске асыруға ешқандай қиындық жоқ деуге болады. Аса көп қаражат жұмсалмайды, есесіне, көптен бері қордаланып қалған бұл мәселенің оңтайлы шешімі табылған болар еді.
Қаламыздың ауасын таза күйінде сақтауға бағытталған ұсыныстардың әлеуметтік мәселелерді шешуге, сапалы өмірді қалыптастыруға ықпалы тиетіні көрініп тұр. Олар мазмұны жағынан Біріккен ұлттар ұйымы қабылдаған қоршаған ортаны қорғау, жалпыға ортақ ауаның озон қабаттарын сақтау, ауаға өндірістен тарайтын көміртегі қалдықтарының көлемін барынша шектеу туралы стратегиялық шешімдермен үндес. Өзекті шешім – аз ғана шығынмен адамзат қоғамы тұтынатын бұйымдарды көптеп шығару, табиғи қорларды ұтымды игеру, жаппай қуаттың қайтарымды түрлерін пайдалануға көшу, технологияны үздіксіз жетілдіру, уақыты өткендерін жедел алмастыру.
Осы шешімге сай келетін, Алматы қаласының ауа кеңістігін таза ұстау мәселесінде жоғарыда аталған табиғи мүмкіншіліктер, тың ұсыныстар жеткілікті. Жүзеге асыру үшін ерік-жігер керек.