Алаштың БИЗНЕС ӘЛІППЕСІ

Жеріңді баптай білсең, Астықты қаптай білесің
Бидай саудасы да – «қара алтын» секілді мол табыс әкелетін нарық. Ал бағасы ауа райына қарай құбылады. Әсіресе соңғы жыл­дары бидайдың тұрақты түр­де қымбаттауы байқалады. Өйт­кені оны ас ретінде тұтынуды бы­лай қойып, мал шаруашылығы мен химия өнеркәсібінде пай­далана бастадық. Бидай плас­т­мас­са, желім, түрлі талшық, био­отын, спирт, тағам өндірісі үшін керек. Ал ұнды алтын және мұ­най өндірісінде пайдаланып жүр.
Біздің елімізде өсірілетін бидайдың сапасы жоғары, яғни қымбатқа сатуға әбден лайық. Өзімізде өсетін бидайдан тар­тылған ұн шікәмшіл тұтынушының көңілінен шығады. Әлбетте, отандық өндірушілердің сапалы өнім шығаруына ауыл шаруашылығында белгіленген жоғары стандарт пен қатаң мемлекеттік бақылау ықпал ететіні сөзсіз.
Әлем бойынша, басқа дақылдарға қарағанда, бидайға бөлінетін егістік алқабы тым аумақты. Мәселен, 2009 жылы 225 млн гектарға бидай себілді. Бұл Мексика жерінен асып түседі. Жер бетінде жыл сайын 650 млн тоннадай бидай жиналады. Дегенмен мұндай жо­ға­ры көрсеткішті місе тұтып, ма­мы­ражай күй кешуге болмайды. Бидай шығымына «жаһандық жылыну» құбылысының тигізер әсері ерекше. Өйткені құрғақ­шы­лық жылдары аз өнім алынатыны белгілі. Рас, осыған дейін астық тапшылығына ба­қуатты елдер бас қатырған емес. Кө­бінде бидай қоры жеткілікті. Алайда жер бетінде адам саны артқан сайын бүкіл қа­жеттілікті қамтамасыз ететін бидай қо­рына зар болатын күн алыс емес дей­тін­дер көп. 2011 жылғы санақ бойынша, Жер шарын мекендейтін халық саны 7 мил­лиардтан асты. Демографиялық есеп­­теулерге жүгінсек, 2050 жылға қа­рай 9 миллиардқа да жетіп қаламыз. Мі­не, сол кезде азық-түлік тапшылығы бай­қа­луы мүмкін.
Бұл мәселені егістік алқабын кеңейту арқылы шешу мүмкін емес. Керісінше, бүгінде бұл дақылға бөлінген жер 1980 жылдармен салыстырғанда анағұрлым аз. Оған қоса, бидай өнімділігіне кли­маттың өзгеруі де әсерін тигізбей қой­майды. Сарапшылар астық өсіретін ай­ма­қ­­тардың көпшілігінде құр­­ғақ­­шылықтың ұзаққа созылатынын айтып, үрейлендіре түседі. Әрі зиян­кес­тер­дің, арамшөп пен ауру түрлерінің көбеюін де есепке алу керек.
Ғалымдардың пікірінше, ауыл шаруа­шы­лығының өндірістік әлеуеті аграр­шы­лар мен селекцияшылар тікелей бай­ланыс орнатқан жағдайда ғана кө­те­рілмек. Өндірушілерге мемлекет та­рапынан мықты қолдау көрсету және селекцияшылардың құқығын қорғау – күн тәртібіндегі өзекті мәселе. Сонымен бірге өсімдік сұрыбын пайдала­ну­шы­лардан «роялти» алудың тиімді тетігін әзірлеу керек. Ол үшін Германия, Фран­ция, Түркия, Ресей және Беларусьтің үздік тәжірибесін негізге алуға болады.
Айта кететін бір мәселе, отандық се­лек­цияның көп сортын өндіріске енгізуге келгенде аяқтан шалатын кедергі көп. Негізгі себеп – ғылыми институттардың, ғылыми-тәжірибелік өндіріс пен тұқым өндірушілердің материалдық-тех­ни­калық базасының әлсіздігі. Осы орайда Үкіметтің шешімімен отандық ғылымды қаржыландыру көлемі арттырылды және бастапқы тұқым шаруашылығын өркен­детуге жағдай жасалуда. Әлбетте, мұн­дай қолдау алдағы уақытта жалпы тұқым шаруашылығына жағымды әсер етуі тиіс.

Керек дерек
Ауыл шаруашылығы министрлігінің «ҚазАгроИнновация» АҚ ғылыми-зерт­теу мекемелері соңғы он жыл ішінде ауыл шаруашылығы дақылдарының 664 сортын дайындап, мемлекеттік сы­нақ­қа өткізген. Оның ішінде бидай түр­лері – 278, жеміс-жидек – 99, жемшөп – 84, көкөніс-бақша өнімдері – 67, картоп – 44, майлы дақылдар – 36, жарма – 18, жүзім – 11, мақта – 9, техникалық дақыл – 5 және өзге түрлері – 13. Жаңа сұрыпты 200 дақылды (30,1 пайыз) шар­уа­шы­лықта қолдануға рұқсат берілді. Соның ішін­де әсіресе астық дақылының 71 түрі қолданысқа жіберілді.

Егін бітсе – елдің ырысы
Ольга Гаас, «Солтүстік Қазақстан ауыл шар­уа­шылығы тәжірибе стансысы» ЖШС сортты агротехника зертханасының мең­ге­рушісі:
– «Қазақстандық бидайдың көп сорты сапасы жағынан Ресейдікінен бірде кем түспейді, тіпті кейде асып түседі. Мәселен, бізде шығарылған «Астана» сорты бүгінгі күні 0,5 млн гектар жерге егіл­ген. Кезінде соны егуге барынша үгіт­тесек, енді жарнамаға мұқтаж емес. Осы бидайдың клейковинасы 26 па­йыз­дан төмендеген жоқ. «Шортанды-95 жақ­сар­тылған» сортына да зор үміт артып отыр­мыз. Оны алуға өндірушілерден өтініш көп.
Қазір Солтүстік Қазақстан облысында отан­дық және импорт селекциядан шы­ға­рылған бидай тұқымын себу тепе-теңдігі дұрыс деп бағаланды: 25-30 пайыз – отан­дық, 60-70 пайыз – Омск селекциясынан. Дала­лық аймақтарда қазақстандық сорт­тарды пайдаланған дұрыс. Себебі олар құр­ғақшылыққа төзімді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде кез келген технологияны қолдануға болады. Де­генмен ақтық нәтижеге қай сортты таң­да­ғаның әсер етеді. Жақсы сорт қандай жағ­дайға да көнеді. Ал жаман сортты қанша күтіп-баптасаң да, көп өнім ала алмайсың.
Бидай Қазақстанның басты бренді, басты дақылы болып қала береді. Сондықтан да біз бидай өсіру ісін өркендетуге барымызды салуымыз қажет.
Бидай себілетін егістік алқабын азайтуға болады. Есесіне, өнімділікті арттыру үшін біз оған барлық жағдайды жасауға тиіспіз».

Егістіктен бір хабар
Еліміздің оңтүстік өңірлерінде астық жинау науқаны басталғалы біраз болды. Жақында батысқазақстандық фермерлер де жиын-терімге кірісті. Облыстық ауыл шаруашылығы басқармаларының берген ақпары бойынша биылғы астық шығымы былтырғыға қарағанда тәуір. Айталық, 1 тамызға дейін Жамбыл облысында егістік жердің 78 пайызы (177,2 гектар) жиналып біткен. Бидайдың орташа түсімі 15,7 ц/га құрады (2012 жылы – 11,4 ц/га). Алматы облысында бидайдың орташа түсімі 18,2 ц/га құрады (2012 ж. – 24,3 ц/га). Бұл аймақта 1 тамызға дейін егістіктің 34 пайызы немесе 124,4 мың гектардағы бидай жиналды.

Ауыл шаруашылығы министрлігі биыл 15 млн тонна (былтыр 12,9 млн т жиналды) астық жинаймыз деген сенімде. Құзырлы мекеме алынған астықты сақтау үшін қойма дайындауды фермерлерге тапсырып қойды. Себебі қамбада былтырғы астықтың едәуір қоры бар.
Алайда егістіктің басы-қасында жүрген мамандар министрліктің болжамымен келіспейді. Бидай үшін маусымның жаңбырлы болғаны жақсы, бірақ дәл осы айда астық өсіретін аймақтарда жаңбыр жау­май қойды. Сондықтан әлгіндей жо­ғары көрсеткішке жету неғайбыл. Фер­мерлер тарапынан ұсыныс жет­кілікті болғанымен, сұраныс мәсе­ле­сінің басы ашық. Ішкі нарықтағы сату бағасы тоннасына 30 000 теңге көлемінде. Дегенмен қазақстандық ЕТС биржасында келісімдер жаса­лып, ішкі нарықта сауда жайлап жү­ріп жатыр. Демек, отандық бидайға деген сұраныс төмендемеуі тиіс.
Ал бидайдың сапасы – өз алдына бөлек тақырып. «Қазгидромет» Қос­танай мен Қарағанды облыстарында тамыз айында аптап ыстық болады деп отыр. Ал өзге өңірлерде ауа температурасы бірқалыпты болмақ. Қостанай фермерлерінің саны емес, сапасы жағынан ұтамыз деген дә­месі бар. Себебі күннің ыстығы дән­дегі клейковина мен белоктың деңгейін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Биыл Солтүстік Қазақстан мен Ақмола облыстарында өзге аймақтармен салыстырғанда жиналатын өнім жоғары болатын сияқты. Себебі топырақ пен тұқымға ылғал жеткілікті болған.
Экспорт жағына келсек, 2012/13 ( 2012/13 (2012 жылдың шілдесінен 2013 жылғы 30 маусымға дейін) маркетинг жылында еліміз 6,7 млн тонна астық пен ұнды сыртқа жөнелтті. Соның ішінде алыс шетелге – 5,8 млн тонна, Кеден одағы елдеріне – 0,9 млн т.

Еге білсең, егін тасқа да бітеді
(Қостанай облысындағы бір фермердің тәжірибесінен)

Соңғы жылдары Евгений Пигаревтің есімі Қостанай облысына жақсы таныс. Өйткені «1 гектарға бидайды себу нормасы – 50-60, тіпті 40 келі» деген жаңалық осы саладағы мамандарды селт еткізбей қоймады. Көзімен көргісі келгендер ерінбей оның алқабына да келіп қайтқан. Қостанайда шығатын «Агроинфо» басылымы бұл технология жайында егжей-тегжейлі жазған болатын. Сонда бұл қандай тың әдіс?

Талайдың аузын аштырып, көзін жұм­дыр­ған бұл технологияны австралиялық Крис Хо­ланд 27 жыл бұрын ойлап шығарыпты. «Ин­новациялық прогресс» ЖШС директоры Мә­дина Бірімжанованың айтуынша, түптің тү­бінде фермер атаулы осы технологияға кө­шеді. Айта кету керек, Мәдина мен Евгений Пи­гарев – осы серіктестіктің құрылтайшысы. Олар тек австралиялық инновациялық технологияны енгізумен шектелмейді. Мақсат – Канада, Еуропа және Австралияның технологиялары арасындағы ең тиімдісін екшеу.
Евгений Пигаревтің айтуынша, бұл тех­нологияның ел ішінде қолданыла бастағанына көп болған жоқ. Өз шаруашылығында екінші жыл, Қарасу ауданында төртінші жыл қол­да­нып жүр. Биыл оны тұңғыш рет Ақтөбе облысында қолданды. Себебі бұл өңірдегі егістік те ылғал тапшылығынан зардап шегеді.
Технологияның негізгі ерекшелігі – тек қана тұқымды аз себу арқылы мол өнім алу емес, сонымен бірге мұнда мүлде басқаша құрал пай­даланылады. Міндетті түрде топырақта ыл­ғал­ды сақтау тәсілдері жүзеге асырылады.
Технологияның мәні – күзден қысқа дейін жинақталған ылғалды бидай өсіп-өнетін бүкіл ке­зең бойына жеткізу. Осылайша жаз бойы жаң­б­ыр жаумаса да, астықты сақтап қалуға болады.
Австралиялықтардың жер өңдеуге көз­қа­ра­сы мүлде өзгеше. Әр өсімдікке белгілі бір мөл­шерде ылғал мен микроэлемент керек. Сондықтан ең әуелі бір шаршы метрге қанша өсімдік себу керектігі есептеледі. Бұл ылғалды жеткізу үшін қажет. Ал бізде бұл шаруада көз мөлшерге сүйенетіні белгілі. Мәселен, тұ­қымды гектарына 3,5 млн дана, онда әр шар­шы метрде 350 өсімдік өсіп шығады деп есептеледі. Ал оған суды қалай жеткізеді, жа­уын жауа ма, жоқ па, ол жағы есепке алынбайды.
Австралиялық технологияны енгізумен биыл төртінші жыл айналысып жүрген Мә­ди­на Бірімжанова былай дейді: «Жанахай» шар­уашылығына қарасты егістікте біз 2012 жыл­дан бастап АШМҚазҒЗИ-дің Қос­та­най­­дағы бөлімшесімен бірігіп австралия­лық Rogro тұқым себу кешенінің сынағын жүргізе бастадық. Соның нәтижесі бойынша әлгіндей артықшылықтарға ие екенін растайтын сертификат алдық. Бұл технология қуаңшылық жылдары да жақсы өнім алуға мүмкіндік береді».
Ылғал табу мақсатында Rogro соқасының кө­мегімен топырақ 20 см тереңдікке дейін қа­зылады. Ылғал топырақтағы атызға 2-2,5 см қашықтықта тұқым себіледі. Содан соң то­пырақпен бетін жауып (70 келіге дейін), оған қоса құрғақ және ылғал топырақпен (2-3 см) тағы бүркейді. Бұл ылғалдың ұшып кетуінен сақтайды.
Тұқымның үстінде міндетті түрде 2 см өте ылғал топырақ болуы қажет. Осылайша өсім­нің өнуіне қолайлы жағдай жасалады. Жер бе­тіне өніп шыққан бидайдың сабағы жуан, жа­пырағы жалпақ, масағы дәнге толы, 1000 дән – маусымына қарай 36-38 грамға, ылғал мен қорегі көп болса, 40-42 дәнге жетеді.
Атыздағы тұқымның арасы міндетті түрде – 2-2,5 см. Құрғақ ауа райы жағдайында – 2,5 см делік. 100 сантиметрді 2,5 см-ге бөлеміз, демек, бір қума метрде 40 өсімдік болуы тиіс.
Ал қатар арасы 40 см десек, сонда 120 см х 83,3 см болады, бұл бір шаршы метрде үш қатар алу үшін. 83,3 : 2,5 – 33-34 өсімдік, яғни бір шаршы метрде 100 өсімдік болады.
Бір дәннен кем дегенде үш сабақ өсіп шықса, бір шаршы метрде өнім беретін 300 бидай сабағы шығады деген сөз. «Биыл біз гектарына 50-60 келі септік, ал бұған дейін 150-180 болатын. Әр тектардан 100 келі үнемдедік» дейді Евгений Пигарев.
Айта кету керек, австралиялық технология бойынша тұқым себіледі, химиямен өңделеді де, өнім жинап алады. Ал дәстүрлі технология бойынша әр агротехникалық жұмысқа техника жүріп өтеді, оның бәріне, әлбетте, қаржы жұмсалады. Австралиялық технология тұқым ғана емес, жанар-жағармайды да үнемдейді.

Ескерту: егер де маусымның жауынды болатыны белгілі болса, тұқымды тым терең себудің қажеті жоқ. Сондай-ақ бұл істе де «бүкіл жұмыртқаны бір себетке салуға болмайды» деген қағиданың сақталғаны дұрыс. Тұқымның бір бөлігін осы австралиялық технологиямен сепсе, бір бөлігіне басқаша технология қолдану керек. Қайткенде де әр фермер өз мүмкіндігін, технологиясын алдын ала бағамдап алса, артық болмайды.

Көпжылдық бидайдың болашағы бар ма?
Жаһандық жылынудың әсерін адамзат жыл өткен сайын сезінуде. Байқасақ, соңғы жылдары жаз ми қайнатқан аптабы мен қуаңшылығын ала келеді. Мамандар әлемдік ауыл шар­уа­шылығы жүйесіне ауа райының осындай өзгерісіне бейімделу қа­жет деген пікірде. Сондықтан құрғақшылыққа төтеп беретін дәнді дақылдар, жеміс пен көкөністің жаңаша сұрыптарын шы­ға­ру қажеттігі туындап отыр. Бұл орайда кейбір мамандар көп­жылдық бидайды қолданысқа енгізу қажеттігін алға тар­тады. Ал оны өсіру тәжірибесі тұңғыш рет Кеңес Одағында басталған екен.
1928 жылы кеңестік Ресейде өзгеше тәжірибе іске асырылды. Оған түрткі болған себеп бірнешеу. Қатал табиғат пен ку­лак­тарды алмастырған «қызыл агрономдардың» сауатсыздығы өз «жемісін» берді. Ел билігі сол кезде бүкіл әскер мен халықты қам­тамасыз ету үшін бидайдың жаңа түрін шығару қажеттігін тү­сінді. Атақты Вавилов коллекциясының пайда болуы да осы ке­зеңмен тұспа-тұс келеді. Ол бұл қазынасын ел-елді аралап жинақтады.
Сол кезде жас агроном Николай Цырин кез келген табиғат жағ­дайына және саяси апаттарға төтеп беретін бидайдың жа­ңа түрін ойлап табуға бел буды. Бірақ сол кезде мұндай шар­уа­ны жүзеге асырудан гөрі Айға ұшып бару оңай секілді еді. Ми­чу­рин жас ғалымнан ақыл-кеңесін аяған жоқ. Ол бидайдың бір тү­рін екіншісімен будандастыру арқылы өзгеше өнім шығарудың екіталай екенін ескертті. Онда кәдімгі бидайдан өзге ештеңе ала алмайсың. Ал егер бидай гибридін бидайықпен бу­дан­дас­тыр­са, онда бұл ауыл шаруашылығы, тіпті жалпы тұтас ғы­лым­да нағыз төңкеріс болар еді. Сөйтіп, кәдімгі арамшөп – бидайықты академик Н.В.Цырин бидаймен будандастыруға пайдаланды. Соның нәтижесінде көпжылдық бидай пайда болды. Ол өзге бидай түрлерінен биологиялық және морфологиялық белгілері бойынша айрықшаланды. Сондықтан синтетикалық түр ретінде – азық-түлікке жарамды және жемшөпке арналған деп бөлінді. Біржылдық деп аталған түрі бидайық-бидай гибриді өнімді алғаннан кейін қайта шығады. Оны мал азығына деп күзде жинап алады. Сөйтіп, бір жазда нан да, шөп те алынады. Ал бидай-бидайықтың көпжылдық түрі төрт жылға дейін тұқым сеппей өнім алуға мүмкіндік беретін.
Бір қызығы, көпжылдық бидай мен бидай-жемшөптің аяз бен қуаңшылыққа төтеп беретін қасиеті бар. Арамшөптің ауруға, ыстық пен суыққа шыдас беретін қасиеті осы бидайға өткен көрінеді. Гибрид ұннан пісірілген бөлке көздің көру қабілетін жақсартатын лютеинге бай. Әйтсе де бұл қасиетін былай қойғанда, оның ең басты қасиеті – көпжылдығы.
Әйтсе де бидай-бидайық гибриді – бұл генді инженерия емес. Ген­дімодификация – өсімдік геномына мүлде басқа организм ге­ні­нің енгізілуі. Мәселен, жүгері геномына шегірткенің генін ен­гі­зеді. Сол арқылы шегіртке жалмай алмайтын жүгеріні шы­ға­ра­ды. Ал көпжылдық бидай табиғи гибрид саналады.
Онда неге астық өсіруші елдер осы көпжылдық бидайға онша құ­мартпайды? Оның себебі – заманауи селекция ғылымы басқа жол­ды таңдады. Одан гөрі шығымдылығы жоғары жаңа сұ­рып­тар­ды шығаруға ойысты. Өйткені көпжылдық бидай біржылдық түріне қарағанда өнімді аз береді. Сондықтан да шығымдылығы жо­ғары сорттармен бәсекеге түсе алмайды. Тағы бір кемшілігі – жер бетіндегі бидай атаулы өзін-өзі тозаңдандырады. Ал көп­жыл­дық бидайды тозаңдандыру үшін жәндіктер керек. Ауқымды ал­қапты тозаңдандыруға шамасы келетін жәндікті табу қиын.
Міне, осындай кемшіліктері көпжылдық бидайдың өнімділігі жоғары, кез келген ауа райына шыдас беретін жаңа сорттарға ілесе алмайтыны содан.

Бетті дайындаған Гүлнар Ахметова