"Тамақ" деп неге атаған мұның атын?

Түркияда тіл үйреніп жүргендіктен, көп сөздерді қазақшамен салыстырамын. Сыныбымда араб, парсы және түркі елдерінен келген оқушылар болғандықтан, түрік тілінен әрқайсымыз өзімізге тиесілі сөздер тауып жатамыз. Түрік тілінен де қазақ тілі секілді араб, парсы тілдерінен енген сөздерді көптеп кездестіресіз. Ал араб пен парсы тілдеріне ұқсамайтын, тек қазақ және түрік тілдеріне ғана ортақ көрінген сөздерді түркілердің төл сөзі деп білесіз.
Түркітілдес жұрттарға ортақ сөздер көбіне адам бойындағы дене мүшелердің атауларында тоғысады. Мәселен, қазақша «басты» түріктер «баш» дейді (біз бұл жерде тек қазақ және түрік тілдердерін ғана алып отырмыз – авт.). «Көз» – «гөз», «мұрын» – «бурун», «ауыз» – «а(ғ)ыз», «тіс» – «диш», «тіл» – «дил», «құлақ» – «кулак», «аяқ» – «аяк», «қол» – «кол», «тырнақ» – «тырнак», «кірпік» – «кирпик», «қас» – «каш», «шаш – сач», «мойын» – «бойун», «қарын» – «карын», «іш» – «ич», «қабырға» – «кабурга», «білек» – «билек», «табан» – «табан», «жүрек» – «йүрек», «бел» – «бел», «өкше», «өкче», «тізе» – «диз» т.б. Яғни адам бойындағы дене мүшелерінің атаулары көбіне ұқсас келеді.
Алайда мені қызықтырғаны мынау болды: түріктер «тамақты» (кеңірдек, жұтқыншақ) «бо(ғ)аз» дейді. Өз-өзіме: «Бұларда «тамақ» деген сөз жоқ па сонда?» дедім де, сөздіктен «тамақ» деген сөзді іздеп шықтым. Бар екен. Тек «тамах» деп айтылады екен. Мағынасы: «қомағайлық», «ашкөздік», «ашқарақтық», «қанағатсыздық», «тойымсыздық» болып шықты. Бұл сөз түрікшеге араб тілінен енген екен. Арабша «тама’» (طمع) деп айтылады («’» белгісі – арабшадағы «ғайн» әрпі, тек «ғ» әрпі тамақтың түбінен қысылып шығады). Арабшада да дәл осы мағыналарды береді екен. Расымды айтсам, қайран қалдым. Қазақ қомағай, ашкөз, ашқарақ, тойымсыз, қанағатсыз жұтқыншаққа қалай ғана атты «тамақ» деп дәл тауып қойған дедім. Тура атына заты сай болғандай-ақ екен.
Неге екенін айтайық. Турасын айтсақ, бұл «тамақтың» мәнін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өзінің «Табиғат ғибраты» атты жазбасында ашып береді. Адам ұшқан құс, жүгірген аңнан ғибрат алып, солардың мінезіменен мінезденуі тиіс екенін айта келіп Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы былай дейді: «Байғыз деген құс бар: кәріплік, бейшаралықты мойнына алып, таста жатады. Қайда бұзылған жай болса, сонда жатады. Су ішпейді, бидай, тары жемейді. Аузына көлденең тістеген қылдан жіңішке жалғыз шөп болады. Оны да жемейді, құр тістеп жүрсе керек. Қазақта бір сөз бар: «Тұрымтай екеш тұрымтай да тайлы биенің етін жейді», – деген. Бір тауыққа һәм дән керек, һәм дафа (дене) керек», – деген. «Бір нәрсені қорек қылып жейтұрғын болсам, соның тірәддінде болып (яғни соның соңынан кетіп), бейнетке қалсам керек», – деп. Сол үшін ешкімнің көзіне түспейді, жанға көрінбейді.
Тақ Сүлеймен Пайғамбарға барша құстар қызметкер, құл болғанда, байғыз келмеген екен. Сонда Сүлеймен патша:
– Не үшін маған келмейсің? – дегенде,
– Менің жалған дүниеден еш арызым жоқ, «Ішсем, жесем!» деген, ешбір керек қылған нәрсем жоқ. Сенен не іздеп келейін?!, – деген де, бұл сөзбенен құлдықтан халас болған (яғни құлдықтан азат болған, құтылған)».
Міне, осыны мысалға келтіріп Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Адам мұны ойлап пікір қылу керек. Ұшқан құсты торға түсіретін, жүгірген аңды орға түсіретін тамақ екен. Жұтқын тамағына ие болған адам торға да түспейді, орға да түспейді. Осы күнгі «Адаммын!» деп жүрген адамдардың жауы иегінің астында болып кетті. «Ол жауы не?» десеңіз, жұтқын тамақ! Жалғанда мазаққа, ақыретте азапқа түсіретін – тамақ. Тамақтан тартылған бәрінен де халас болады», – дейді.
Бұл мысал мен бұл сөзден кейін тағы бірдеңе деудің өзі артық.
Ақиқатында да, қомағай, ашкөз, ашқарақ, тойымсыз, қанағатсыз болған осынау бір құлқын тесік үшін, яғни жұтқыншақ тамақ үшін адамдардың көбі Аллаға құлшылық қылудан, оны зікір етуден, оның әміріне бойұсынудан, ғибадат етуден, намаз оқудан қағылады.
Құлшылыққа мойны жар бермей жүргендерден «намаз оқуыңызға не кедергі? Неге құлшылық қылмай жүрсіз?» десеңіз басым көпшілігі қу тіршілікті тілге тиек етеді. «Жұмыста намаз оқуға мүмкіндік жоқ», «дәрет алуға жағдай жоқ», «жұмыс істейтін жерім лас, намаз оқуға келмейді», «айналамдағылар дінді түсінбейді», «бұл бейнеттен босап, зейнетке шыққанда оқырмын», «жұмыстағы бастығым діннен алыс, жұмыстан шығарып жіберсе, бала-шағамды асырай алмаймын ғой, кейін оқи жатармыз», «ораза, намаз – тоқтықта емес пе? Жағдайымызды жасап алған соң оқимын ғой» деген секілді түгесілмес себеп пен сарқылмас сылтау айтады.
Міне, осы секілді құлқын тамақтан туатын сылтаулар Аллаға құл болуы тиіс адамдарды «құлқынның құлына» айналдырады. Осыдан кейін қайдан ғана «тамақ – арсыз» (екі тамақ та) саналмасын. Сол себептен де ғой қазақ «хайуан тамақтан семіреді, адам құлақтан семіреді» деп тамақ үшін дүниенің соңына түскенді адам қатарынан алшақтатып, құлақтан кіретін рухани азықты өте маңызды деп білген.
Ойланып қарасаңыз, жоғарыдағылар айтатындай сылтау ме екен? Бала-шағаны асырау үшін қу дүниенің шылауында кету – құлшылық қылудан қалу деген сөз бе екен? «Қой егіз тапса, шөптің басы айыр шығады» деп сенген қазаққа мұндай сылтаулар айту жараса ма? Қозы екеш қозының да ырзығы о баста жаратылып қойса, барлық жаратылыстың ардақтысы саналған адамның ырзығы жаратылмай қалады дегенге сенуге бола ма? Оның үстіне Қасиетті Құранда «Жоқшылықтан қорқып, балаларыңды өлтірмеңдер. Оларға да, сендерге де біз ризық береміз» (Исра сүресі, 31-аят) демей ме Аллаһ? Яғни балаларды тірідей көметін надандық заманында «ырзықты беретін – Менмін» деген Алланың «ризық Иесі» екеніне өзімізді саналымыз деп санаған заманда шүбә келтіргеніміз дұрыс па?
Қасиетті Құранда «Ей, мүминдер! Әйелдерің мен балаларыңнан өздеріңе дұшпан болатындар бар» (Табағун сүресі, 14-15-аяттар) - дейді Аллаһ Тағала. Бала-шаға қай кезде дұшпан болады? Дәлірек айтсақ, қандай жағдайда оларды өзімізге дұшпан етеміз? Егер бала-шағаны асыраумен жүріп ғибадаттан бас тартсақ, міне, сол кезде бір-бірімізге дұшпан болғанымыз. Ақыретте Алла әуелі ғибадаттан сұрайды. Бала-шағаны қалай асырадың деп сұрамайды. Міне, сол кезде бала-шаға тірі кезіңдегі құлшылығыңа кедергі болған болса, ғибадатта аяғыңа тұсау болған болса, оларды асыраймын деп басыңды тау-тасқа соғып жүргенде маңдайыңды сәждеге соғуға үлгермей қалсаң, нағыз дұшпаның бала-шағаң болмай, кім болады?
Демек, бала-шаға да, мал-мүлік те біз үшін бір сынақ екен. Аллаһ Тағала: «Құлым маған қаншалықты иман келтірген екен, менің «әр-Раззақ» есімімді, яғни «ырзық берушілердің ең қайырлысы» (Мү’минун сүресі, 72-аят) екенімді қаншалықты таныған екен», – деп сынайды. Біз дүниенің соңынан қанша жүгірсек те Алланың кесіп-пішіп берген ырзығынан артық ала алмаймыз. Оны Аллаһ та Құранда: «Шүбәсіз, Раббың қалаған адамының ризығын арттырып, қалаған адамының ризығын өлшеп қояды» (Исра сүресі, 31-аят), – демей ме?
Олай болса, не істемек керек? Ол үшін дүние тіршілігін ғибадаттан кейінгі жоспарға қоюымыз керек. Сосын тәуекел етуіміз қажет. «Адамға сенгеннің екі көзі, Аллаға сенгеннің екі бүйірі шығатынын» сонда көресіз.
Сондықтан да Алла тағала Құран Кәрімде былай деп қайта-қайта ескертеді:
– Мал мен бала – дүние тіршілігінің сәні, ал мәңгі қалатын салиқалы істер – сауабы жағынан да, амалы жағынан да Раббыңның қасында дүние қызығынан әлдеқайда артық (Кәһф сүресі, 46-аят).
– Ей, мүминдер! Малдарың, балаларың сендерді Алланы еске алудан қалдырмасын! Кім бұлай ететін болса, ол сөзсіз зиян тартушылардан болады (Мұнафиқун сүресі, 9-аят).
– Мал-мүліктерің, бала-шағаларың сендер үшін бір сынақ екенін біліңдер. Алланың алдында үлкен сауап бар (Әнфал сүресі, 28-аят).
Ендеше, «жалғанда мазаққа, ақыретте азапқа түсірмесін» бұл қу тамақ!