Тотай Ерімбетов, Қарағанды облыстық сотының судьясы:
– Тотай мырза, сіз Желтоқсан оқиғасының суық ызғарын басыңыздан өткерген жастың бірі болдыңыз. Сіз оқыған ҚазМУ-дың заң факультетінде оқиға қалай өрбіді?
– 16 желтоқсан күні түстен кейін сабақта отыр едік, мұғаліміміз: «Сұмдықты естідіңдер ме, Димаш Ахметұлын қызметтен алып, Колбин деген ресейлік басшыны бірінші хатшы етіп сайлапты, енді не болар екен?» – деді. Бәріміз сабақты қойып, осы мәселені талқылай бастадық. Біраздан кейін барлығымыз жатақханаға кеттік. Мен тұратын заң факультетінің №9 жатақханасының үлкен залында студенттер жиналып жатыр екен. Қараңғы түсе нөмірсіз «Волга» көлігімен екі қазақ жігіті келді, жиналысымызға қатысып: «Ертең барлық студенттер алаңға жиналамыз», – деді. Ертеңіне қолымызға алып шығатын транспаранттарды дайындауға кірістік. «Әр халыққа – өз басшысы!», «Әділетсіз тағайындауға қарсымыз!» деген сияқты тағы басқа да осы мазмұндағы транспаранттар жаздық. Ертеңгісін, яғни 17 желтоқсан күні сағат 12-лерде Алматының көшелері қалың қар еді. Заң факультетінің студенттері ҚазМУ-дың ректоратының алдындағы алаңға жиналып, жазған транспаранттарды көтеріп тұрдық. Сол жерге биология, тарих факультеттерінің студенттері де келді, сабаққа келген студенттер де бізге қосылып, Тимирязев көшесімен алаңға қарай жүрдік. Автобустар мен троллейбустар да бұрылып, біразымызды мінгізіп, алаң шетіне әкеліп тастады. Мыңдаған адам жиналып тұр екен. Бір қазақ әйелі мінбеге шығып: «Біз намысымыз бар елміз, бізді ешкім қорлай алмайды. Қонаев ағамызды алаңға шақырамыз»,– деді айқайлап. Жиналған жастар мақұлдап, жарыса үн қосып жатты. Мен сол сәтте қазақ жастарының өз ұлтына шын жанашыр бола алатынына қатты қуандым.
– Студенттердің көпшілігі Мемлекеттiк қауiпсiздiк комитетiнiң түсiрген кадрларынан алынған суреттер арқылы анықталып, айыпталып, қуғындалды ғой. Тіпті жастар мас болып, бұзақылық көрсетті деген жала жабылды емес пе? Cіз осы айыптауларды қаншалықты шындыққа жанасады деп ойлайсыз?
– Біз, шыны керек, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі туралы барлық ақиқатты әлі де толық ашып болған жоқпыз. Себебі КОКП Орталық Комитетінің Қазақстанда империялық үстемдікпен жүргізген ұлт саясатына қарсы қазақ жастарының бұқаралық көтерілісі шектен тыс қатыгездікпен басып-жаншылды. Орталық бейбіт шеруге шыққан жастарды зорлық-зомбылықпен тұншықтырып, олардың адамдық құқын, ерік-жігерін аяққа таптады. Содан кейін қаншама жасты қыршынынан қиған, мүгедек еткен жантүршігерлік іс-әрекеттерін барынша жасыруға тырысты. Шындықты бүркемеледі, еш жазығы жоқ жастардың айтқан сөздері мен келтірген деректерін бұрмалап, көтеріліске қатысушыларды да, олардың туған-туыстарын да, оларға жанашырлық сезімдерін білдіргендерді де жаппай қуғын-сүргінге салды. Алаңда өзіміз аяғына дейін болдық. Бұзақылық жастар тарапынан емес, керісінше, тәртіп сақшыларының тарапынан болды деп айтар едім. Бiз сияқты оқиға ортасында жүрген студенттер бірден жазалауға ілінді.
– Тотай Мамытұлы, сіз заңгер ретінде Желтоқсан оқиғасы, жалпыұлттық, қоғамдық тұрғыдан алып қарағанда, әділ бағасын алды деп ойлайсыз ба?
– «Желтоқсан» қоғамдық ұйымының мәліметтеріне қарағанда, 1986 жылы желтоқсан айында Алматыдағы наразалық шеруіне он мыңнан астам жас қатысыпты. Олардың 100-ден астамы кейін әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айырылып, 8 мыңнан астам адам оқу орындары мен жұмыстарынан босатылған. Ал қаза болғандарының саны әлі күнге дейін нақты емес. Әлі де болса тарихи күнді біз әдетте өз деңгейінде атап өтуге қауқарсыздық танытып келеміз. Желтоқсан құрбандары туралы көркем фильмдер, мектеп бағдарламасы бойынша оқытатын шығармалар көптеп қолға алынса, жөн болар еді. Желтоқсан атындағы мемлекеттік дәрежедегі сыйлық, марапаттаулар болса да артық емес. Желтоқсан оқиғасына қатысушы сол кездегі біз секілді жастардың қоғам алдында беделін көтеретін және кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге боларлықтай марапаттаулар керек.