Болот Байрышев, жыршы, Алтай Республикасы мен РФ еңбек сіңірген әртісі:
Бұған дейін The Spirit of Tengri фестиваліне атақты көмей әншісі, Алтайдың саф өнері – қай орындау дәстүрінің аса танымал өкілі, жыршы, Алтай Республикасы мен Ресей Федерациясының еңбек сіңірген әртісі Болот Байрышевтің қатысатынын хабарлаған едік. Алтайдың әйгілі қайшыларының тұяғы жобаға көне түркілік рухтағы бірнеше шығармасын ұсынып отыр. Жуырда Алматыда қонақта болған музыкант келер жылы өтетін фестивальға ақ батасын беріп кетті.
– Болот, The Spirit of Tengri-ге қалай шақыру алғаныңызды айта кетсеңіз...
– The Spirit of Tengri туралы бір жыл бұрын естідім. Алтайда, Сібірде этникалық музыка орындаушыларының көбі бұл жоба туралы хабардар екен. Көмеймен ән орындайтын музыканттар маған осы фестивальға қатысуға кеңес берді. Содан Алматыға қоңырау шалып, өтініш білдірдім. Менің қызығушылық танытқаныма ұйымдастырушылар дән риза болып, қуана құп алды. Қазір этникалық музыкаға арналған мұндай ірі фестивальдар, жобалар жоқ. Сол жағдай кішкене жүрегіме тиеді. Әрине, кейбір фестивальдар, байқаулар бар – бір-екі күн ән айтасың да, кетесің. Ал The Spirit of Tengri – ондай өткінші жоба емес, бұл – ғаламтордың, телеарна мен радионың даму мүмкіндіктеріне қарай дұрыс ойластырылған фестиваль. Мұнда өнер жүйелі түрде насихатталады. Ал қатысушылардың шығармаларына дауыс беру кез келген адам үшін өте ыңғайлы. Ең бастысы, ол кең аудиторияны қамтиды. Мен The Spirit of Tengri-ге үш ән алып келдім. Сонымен бірге осы сапарымда бірнеше шығарма орындап, бейнежазбаларға түстім.
– Қай өнерінің аса танымал өкілісіз. Көмеймен жыр орындаудың дәстүрінің қазіргі замандағы дамуы қалай?
– Қай – Алтай халықтарының ұлттық белгісі. Батырлық эпостарды бабаларымыз көмеймен әндете орындаған. Николай Ұлағашев, Алексей Калкин, Табар Чачияков сияқты әйгілі қайшылар көне мұраның ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына себеп болды. Қайды орындаудың бірнеше стилі бар: қарғыраа – төменгі дауыс, көмей – сәл жоғары, сығыт – ысқырық тәрізді. Алтайлықтарда қарғыраа стилі кең танымал. Жастарымыздың арасында осы ұлттық өнерге қызығушылық бар. Өзіме халықтық шығармалар қатты ұнайды. Шығармашылығым көнеден жеткен дәстүрлер мен лирикаға толы. Өйткені мен туған өңір – Таулы Алтай – аңыз-әпсаналардың мекені. Отаным тарихи шежірелер мен табиғаттың жұмбақтарына тұнып тұр. Мен мұның бәрін танып өскеннен кейін шетелге шыққанда қандай бағытта жұмыс істеу керектігін ұғындым. Өз дәстүрімізді, эпостарды көмеймен айту шығармашылығын насихаттауды қолға алдым. Біздің дүниетанымымыз пұтқа табыну, шамандық пен тәңіршілдік рухтан тұрады. Міне, осыны әлемге танытуды көздедім.
– Қандай аспаптарда ойнайсыз?
– Екі шекті топшурда, бұл – домбыраға ұқсас аспап, қомыста, бұл – варган және үрмелі аспаптардан шоор, үңгірік, икилиде ойнаймын. Әр аспаптың өз қасиеті бар. Ал орындауымдағы әндердің қатары 30-ға жуық.
– Қазақтың ұлттық музыкасымен таныссыз ба?
– Әрине. Қазақстанға мен ең бірінші рет 1981 жылы әскерге алынғанда келдім – Байқоңыр ғарыш айлағында әскери борышымды өтедім. Сол кезде көптеген фестиваль-байқауларға қатысып жүрдім. Арада біраз уақыт өткенде әнші болып танылғаннан кейін қазақ жеріне тағы келіп, «Алтын алма», «Азия дауысы» фестивальдарына қатыстым. Гастрольдік сапарлармен де көп келіп жүрмін. Қазақтың ұлттық музыкасы маған өте жақын, қазақ әндерін тыңдап, осы елді есіме алып тұрамын.
– Қазіргі кезде Таулы Алтайдың этникалық музыкасына қай елдерде сұраныс көп?
– Барлық жерде сұраныс көп. Еуропа мен Азия елдері мені жиі шақырып жатады. Айталық, Жапонияда көмей әндерін тыңдаушылар көп. Соңғы кездері әлем бойынша фолк-джаз-рок фестивальдары жиі өткізіледі. Мұндай шараларда да көмей әуеніне сұраныс жоғары. Көмей үні қазіргі заманғы музыканың барлық ағымымен үйлесім табады. Сонымен бірге Алтай өлкесіне көмей әуенін, қайды тыңдау үшін әдейілеп келіп жататын туристерде есеп жоқ. Әндерімізді тыңдап, көмеймен ән орындаудан дәріс алып кетіп жатады.
– The Spirit of Tengri жобасынан не күтесіз?
– 90-жылдары «Азия дауысы» фестиваліне қатысқанымды білесіздер. Бұл сол кезеңде күллі құрлыққа танымал жоба болатын. Оған нағыз мықты музыканттар қатысатын. Ақтық сайысқа жолдама алу үшін төрт іріктеу кезеңінен өту керек. Халық шығармашылығына қолдау көрсеткен бұл фестиваль, өкінішке қарай, жабылып қалды. Енді The Spirit of Tengri-дің «Азия дауысын» тұралатқан факторларды айналып өтетін, мәңгілік жоба болатынына сенемін. Ол заманауи халықтық музыка орындаушыларының басын біріктіріп отыр. Дегенмен олардың көбін, мысалы, сахалық Юлианамен, қырғызстандық Гүлзадамен, Таулы Шориядан Чылтыспен, Тывадан шыққан Сайнхо Намчылакпен бұрыннан жақсы қарым-қатынастамын, енді қайтадан бірге бір сахнада өнер көрсететініме қуаныштымын. Фестивальға ақ жол болсын деп тілеймін. Жобаға қатысуға ниетті орындаушылар көп болсын, олар біздің ұлттық құндылықтарымызды байытып, тыңдармандарды разы қыла берсін!
– Рақмет!