Жария болғанына 2 жылдан соң 20 жыл болатын бұл мақала бүгінде Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту кезеңінде аса өзекті де маңызды. Қырымның қырық батыры арқылы хандығымыздың да түп-тамыры жанама түрінде болса да сөз болыпты. Бүкілқазақтық Алаш идеясының политоним ретінде қалыптасу көзі де ашылған. Бүгінгі тарихымыз шынайы шындықтан жасқану мен қымсыну кесірінен бұл мәселеге барғысы жоқ секілді… Алайда, бүгінгі ұрпақ үшін, ертеңгі елдігіміз үшін, ұлттық құндылық пен рухты асқақтату жолындағы бұл жайттарды жасыру күнә болар. Серікболдың ерлігі де осында болса керек.
«Қазақия»
Мұрын жырауды, оның «Қырық батырын» түбектің халқы болмаса, көпшілік біле бермейді. 1942 жылдың қиын-қыстау шағында қазақ ғалымдары мен әдебиетшілердің ұжымдық ерен іс-әрекетінің арқасында Маңғыстаудан сексеннен өтіп, тоқсанға аяқ басқан қарт – Мұрын жырауды Алматыға алдырып, өз аузынан орасан зор эпикалық дүние – «Қырымның қырық батырын» үлгергенінше жазып алды. Ал осы жырлар қай кезде қалыптасқан?
«Қырым батырларының» басқа жырлардан айырмашылығы мұндағы негізгі кейіпкерлер – тұтас қоғам, ел (қауым), оның батырлары. Осындай жыр типінің өмір сүру уақыты б.з.д.5 – б.з.5 ғасырлары аралығы, ал ықтимал «пайда болу ошағы» — Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия деп шамалаймыз. «Қырымның қырық батырының» қалыптасқан жері – Солтүстік Кавказ даласының Қара теңіз, Азов теңізіне қараған аймағы, уақыты — VII -X ғасырлар аралығы.
Алтыншы ғасырда атылмыш аймақта түркі-угор (мадияр) тілдес көшпелілер өмір сүрген. Тарихи деректерде олар болғарлар мен альциагарлар деп аталған (кейбір деректерде уногур, гунногур, кутригур, отригур т.б. делінген). Келесі ғасырда (VII ғасырда) Қазақстаннан келген басқа түркілермен араласып, батыс далада екі түрлі тілдес мемлекет – Хазар қағанаты мен Ұлы Болғар хандығы құрылды. Альциагарлар Болғар бірлестігінің ішінде Дон, Азов маңында көшіп-қонып жүрді. Бұлар қазіргі кіші жүз қазақтарының, оның ішінде Байұлының алғашқы «ұйытқысы» болатын. Күбрат хан кезінде (дулат руынан) күшті болған болғарлар 660 – 680 жылдары хазарлардан (оларды көкбөрі әулет басқарған) жеңіліп, бір бөлігі батысқа көшіп, ондағы славяндарға сіңіп, қазіргі Болғария мемлекетін құрды, ал қалған бөлігі екі ғасыр хазарға бағынып, IX ғасырда қазіргі татар жеріне көшті, қазіргі татар халқы осы болғарлардың тармағы. Ал альциагарлар 660-700 жылдары Дон, Азов маңынан Кубань ( аңыздардағы Қондыкер Қобан жұрты) өзені алабына ығысып кетті. Саны аз альциагарлар үш ғасыр бүкіл Шығыс Европаны дүрілдеткен хазарларға жартылай бағынышты болғанымен, осы уақыт бойына жауласуын тоқтатқан жоқ. Таулы аймақта олар Қара теңіз жағалауынан келген Кавказ халқы — адыгелердің руларымен араласып, қыз алысып — берісіп, аралас қоғам құрды. Міне, осы қауым
X ғасырдың басынан бастап «касог, қазақ» деген атпен естіле бастады.
«Касог» немесе «Қас оқ»
Әлгі альциагарлар арасында ежелгі оңтүстік қазақ жерінен келген аңыздық құрылым базасында жаңа жырлар циклі қалыптасты. Бұл жырдағы «аңыздық ел» — Алаш (Алаш-оғыр, Альциагар), яғни, күн, оттекті пірдің елі болатын, Алаштың егіз баласынан өрбіген қауым үш жұртқа бөлінді, олардың аты қасоқ – «аспан әулеттері» болатын, әр тілді (түркі, адыге, алан) ортада осы касогтардың балама аттары алағ (алау), алғатай, черкес деп аталынды. Черкес – (қазіргі Шеркеш руының есімі) түркі сөзі, мұндағы шерік – «әскер», ас (ес) – «аспан», ал нақты мәні «таңдаулы жауынгер» дегенді білдіреді.
Кейін бұл есім сол алаш қауымының нақты тарихи батырларына теңеу, эпитет ретінде есімге айнала бастаса, арты – бұл есім жауынгерлердің атауына, бара – бара айналасындағы көрші халықтар үшін сол қауымның екінші атына айналды.
Қазақтардың 900–жылдардан кейінгі өмірі печенег, оғыз, қыпшақтар арасында өтті. Олар XI-XII ғасырларда Орыс даласында тұрып, бірте – бірте қыпшақтанды, яғни қазіргі қазақ тіліне көшті.
Қыпшақ арасында «тағы қыпшақ» (дикие половцы) деп аталған қазақтар өз жыры, өз есімін бүкіл қыпшаққа таратты, бірақ жырдағы «аңыздық қауым» аты енді «қорым» (қырым) деген атпен белгілі бола бастады. Қазіргі «қырым батырлары» атауы XI-XII ғасырларда шыққан. Бұл сөз «қала, қоғам, мола» мәнінде басқа түркі-моңгол тілдес көшпелілер арасында белгілі сөз болғандықтан, кейінгі «Ноғайлы» дәуірінде бұл атау өзгерместен қалды.
XIII ғасырда Батыс Далаға алдымен Шыңғысхан, артынан Бату келгесін «тағы қыпшақтар» моңғолдарға қосылып, Ноғай ноянның ұлысына кіреді. Киев маңында тұрған қазақтар өздерінің билеушісінің есімімен «ноғай» деп аталғандар Ноғай өлгесін 1306 жылы Орда ханының әмірімен еріксіз Еділ, қазіргі Астрахань маңына қоныс аударды. Осы аймақта кейін «Ноғай ордасы» деген мемлекет құрылды, оны моңғолдармен бірге келген күшті рулар – маңғыт, арғын, керейлер басқарды, ал тағы қыпшақтың сарқыншағы – болашақ алшындар осы бірлестікте екінші қатардағы руларды құрады, бірақ жан-жақтан жиналып, жөңкілу дәуірінде әлгі қазақтардың «жыр-шежірелік ақпарат базасы» күшті болғандықтан олардың «қазақ» есімі бүкіл далаға кең таралып, 1460 жылдары құрылған Қазақ хандығының атына айналды, ал жыры жалпыға таралды.
«Ноғайлы» дәуіріндегі (XIV-XVI ғасырлар) «қазақ» жырының өзгеруі
Ноғай ордасын билеген Едіге, оның ұрпақтары Муса, Нуретдин, Орақ, Мамай т.б. шаңғыт ру бектерінің саяси күштілігі, олар есімін ежелгі «қазақ» жырының батырларының есіміне айналдырса, ескі батыр есімдері ұмытылды, немесе екінші қатардағы «жыр батырларына» айналдырылды.
Мұрын жырау жырларындағы Едіге ұрпақтары – тарихи тұлғалар, ал Қарадөң батыр ұрпақтары мен «жеке батырлар» деп топтастырылған XIII ғасырға дейінгі көне алшын, қыпшақ, оғыз, печенег батырлары болатын.
Аңшыбай батыр – жырдағы Едіге ұрпақтарының арғы атасы делінетін «ала тайлы» Аңшыбай батыр ежелгі нұсқада бүкіл «Қырымның қырық батырының» арғы атасы болып табылады. Аңшыбай – Алшыбай немесе Алшыоғыр (Альциагар) қазақ аңызындағы Алаштың, кіші жүз шежіресіндегі Алшын (алғашқы нұсқаларында алаудың) атаның эпостық есімі. Алаш пен Алшыбай бір, аңыздары да ұқсас. Алашты ала болғаны үшін «дарияға» ағызып жіберсе, ала тайлы Алшыбайды бала кезінде «дарияға» қуып жібереді, екеуі де балалық шағын суда өткізеді. Есейгесін екеуі де ерлігімен аты шығады, қуып жіберген қауым екеуін де хан көтереді. Алаш қазақтың үш жүзін құрса, Алшыбай жаңа қауым тұрғызады. Екеуі де екі-екіден аспан және су аруына үйленеді. Бұл жерде еш тарихи аңыз сақталмаған. Алшын шежіресі де құрылымдық жағынан Алаш пен Алшыбайды қайталайды.
Алаштан екеу: Жайылхан мен Сейілхан.
Алшыбайдан екеу: есімдері жырда айтылмаған
Алшыннан екеу: Арғымақ пен Алау.
Осы екі бала кейінгі ұрпақтарда жалғасады. Алаш шежіресінде Майқыдан екеу: Өзбек пен Сабиан; Айырқалпақтан екеу: Қазбек пен Созақ, Кіші жүз шежіресінде – Құдиярдан (Алаудан) екеу: Қаракесек пен Қыдырбай, ал жырдағы «шежіреде» — Баба Түкті Шашты Әзізден екеу: екеуінің есімі айтылмаған, бірінен Құттықия батыр тараған.
Яғни мифтік генеалогия мәселесінде үш (Алшын, Алаш, Алшыбай) шежіренің тегі біреу, ал «Қырымның қырық батыры» — бүкіл қазақ халқының тарихының «аңыздық-поэзиялық тұлғалануы, қазақ эпикалық эпопеясы, осының өзі-ақ қазақ ұлты үшін «Қырым» жырының маңызы, оны жеткізген Абылдан Мұрын жырауға дейінгі аталарымыздың тарихи орнының қандай екендігін көрсетеді.
Алау мен Қожақ, «Қырым» цикліндегі жеке батырлар тобындағылардың мифологиялық, тілдік, тарихи анализі олардың бір кездері Алау (алағ) және Қазақ (Қожақ — Қозақ) әулеттері деп аталған деуге мүмкіндік береді. Жырда «қарт» атағы тек Алау мен Қожаққа берілген. Алау есімі осетиндердің батырлық жырында сақталса, жырдағы батырлар ішінде «қырымдық» делінген жалғыз батыр Қарт Қожақ есімі қозан (қазақ) деген есіммен украиндарда сақталған. Ежелгі қазақтардың шаш қию үлгісі – айдары (кекіл-хохол) соңғы кезге дейін (XVIII – XIX ғ.ғ.) сақталған украин казактарында «Қырым» сөзі курень (әскери лагерь, авангард) сөзі болып қалған.
Ал кавказ (осетин, адыге, балқар т.б.) халықтары үшін черкес те, қазақ та нақты халық есіміне айналып кеткендіктен, «аңыздық батырлар» атауы XIII ғасырдан бастап монғолдың нар – «Күн» сөзіне алмасып, нарт батырларға («күн ұлдары») айналған. Бұл туралы осетин зерттеушісі В.И.Абаевтың пікрлері бар.
900 – 1100 жылдары аралығында алаш-қазақтар Кавказдан Орыс жеріне ығысып, қоныс аударғанда бұрынғы адыге-түркі аралас тілде сөйлеген қазақтардың Киев маңына көшкендері түркі тілдес қауымға айналса, Кавказда қалғандары арасында XII-XIII ғасырларда адыге тілінде сөйлейтін үш халықтың біреуі черкес делінуі, көршілерінің оларды «қазақ» деп атауы сол дәуірден қалған сарқындар.
Мұрын жырау дүниесінде «Қырым батырларының» жауы, жауласқан елі – Ындыс деп аталады. Ындыстың ежелгі мифологиялық сипаты бар, оны түсіндіру жағы күрделірек, сондықтан тарихи жағын айтамыз.
Ындыс – VII-X ғасырларда Еділ өзені бойындағы хазарлардың аңыздық аты. Солтүстік Кавказдың кейбір халықтарының тілінде Еділді Ындыл деп атау соңғы уақытқа дейін болған. Ал қазақ батырлар жырында бұл су «Енділе» деген атпен «Ер Қосай» жырында сақталған. Алаш-қазақтардың екі ғасырдан аса уақыт жауласқан елі Хазарлар еді, сондықтан «Ындыс» атауы X ғасырда Хазарлар елі жойылғаннан кейін де сақталып, XVII-XVIII ғасырларда қазақтармен жауласқан тағы бір халық «қалмақ» есімімен бірігіп, эпостық жау «ындыс-қалмақ» еліне айналған.
«Қырым батырлары» жырының қалыптасу уақытын анықтау тәжірибесі. Біз жырдың қалыптасуының бастауын емес, «бабына» келіп қалыптасып болған уақытын анықтауға тырыстық. Алдағы уақыттарда Мұрын жыраудың 140 және 150 жылдығы, «Қырымды» жырлаған бізге белгілі тарихи тұлға — Абылдың 230 жылдығы, орта белестегі Қашаған, Мұрат, Нұрым жыраулардың да мерей-
тойлары болар, ал олардың ең болмаса «Қырымның қырық батыры» жырының, «неше жылдығы» мен оның соңғы айтушысы – Мұрын жырау мерейін ауыл, аудан, облыс көлемінде ғана емес, ел деңгейінде атап өту жағдайларын қарастырған жөн. Өйткені ол қоңыраттың «Алпамысы», найманның «Қозы Көрпеші», уақтың «Ер Көкшесі», қыпшақтың «Қобыландысы» сияқты бүкіл қазақтың қымбат қазынасы. Бұл жыр туралы пікірлеріміз аз материал негізінде айтылып отыр, сондықтан жырдың жан-жақты зерттелуі жас тарихшы, тіл танушы, әдебиетшілердің несібесі. Жаңа ізденістер ұсақ – түйек бөлшектеріне өзгерістер енгізер, кейбір дәлел күшейтілер, кейбірі жоққа шығарылар, бірақ негізі «пікір желісі» өзгере қоймайтынына сенімдіміз.