Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған театр зерттеушісі, өнертану кандидаты Амангелді Мұқанның «Тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақ опера театры» атты монографиясы жарыққа шықты. Аталған ғылым ордасының 50 жылдығы мен ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай шығарылған кітапта қазақ сахна өнерінің тарихы, оның ішінде ұлттық опера жайында ой-талдаулар жарияланған.
«Тіл» оқу-әдістемелік орталығынан жарық көрген ғылыми жинақта өнер мен ғылым ортасында сирек айтылатын сахна тақырыбына барынша барлау жасалған. Бүгінгі қазақ сахна өнерін, ұлттық мәдениеттің өресін күрделі жанр – опера және балет театрынсыз көз алдымызға елестете алмасымыз анық. Олай деуімізге кезінде 1936 жылғы қазақ өнері мен мәдениетінің одақ көлеміндегі ірі жеңісі Мәскеу қаласындағы алғашқы онкүндігінде көрсеткен сахналық қойылымдарынан («Қыз Жібек», «Жалбыр») бастап, жалпы, ХХ ғасырдағы классикалық кәсіби сахна өнері мен музыкасының дамуын 75 жылдық тарихы бар Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера театры шығармашылығымен тікелей байланысты. Сахна өнерінің флагманы іспетті бұл театр репертуары бүгінде қайталанбас қойылымдарымен республика асып, аймақта танылды. Тәуелсіз Қазақстанның символына айналған Астана қаласында К.Байсейітова атындағы Қазақ опера және балет театры осыдан он жыл бұрын Елбасының арнайы жарлығымен дүниеге келген. Бүгінде бұл театр жас мемлекетіміздің бас қаласының мәртебесін көтеріп, еліміздің саяси және мәдени өмірінің орталығы рөлін баса көрсетуге, астаналықтардың рухани-эстетикалық қажеттілігін өтеуге бағытталған елеулі мәдени жобасы ретінде тарих бетіне жазылды. Аз уақыт аралығында салмақты спектакльдерімен, заманауи режиссурасымен танылған өнер ұжымы күрделі ұлттық және әлемдік операларды игерді. Ал егемен еліміздің ең жас ұжымы Оңтүстік Қазақстан облысы орталығы Шымкент қаласында шаңырақ көтерген опера және балет театрының тұсауы кесілгеніне бас-аяғы үш-ақ жыл. Кең-байтақ еліміздің халық тығыз қоныстанған оңтүстік өңірі халқын әлемдік, ұлттық классикалық опера және балет өнерінің інжу-маржандарымен сусындатып, бекзат өнер үлгісімен тәрбиелеу мемлекеттік тұрғыда шешілетін күрделі де қажетті шаралардың бірі. Осындай міндеттер жүктелген жас театрдың алғашқы адымдары көңілге жылылық ұялатады.
Міне, осындай бірнеше ондаған жылдық дәстүрі бар іргелі театрдан бастап өнердегі қадамын қадап басып келе жатқан жас өнер ұжымдарының бүгінгі шығармашылығы, еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейінгі дәуіріндегі келбеті осы кітаптың зерттеу нысанасына айналған. Өзіндік ерекшелігі мол күрделі де қиын саланың даму жолы, жеткен шығармашылық табыстары мен іркілістері жайлы да сөз болады. Институт директоры академик С.А.Қасқабасовтың кітапқа жазған алғы сөзінде: «Бұл – біздің театрдың төл тарихы. Ұнағанын алып, қалғанын тарихтың қоқысына сыпырып апарып, көме салу өткенге қиянат болмақ. Демек, жаңа дәуір театрының тарихы кешегі кезеңнің, біз пір тұтқан талантты тұлғалары қалап кеткен дәстүр жалғастығын сақтаған өнер ордаларының жинаған барлық тәжірибелерінің негізінде өрілмек», – дейді.
Опера театрының ұстанған репертуарлық саясаты, қойылым режиссурасындағы ерекшеліктер, орындаушылық шеберлік мәселелері бүгінгі опера өнерін дамытудың өзекті мәселелеріне жатады. Осы салада аталмыш театрлардың атқарған жұмыстарында жылт етіп көрініс берген жаңалығын автор назардан тыс қалдырмаған. Еліміздің тарихында халқының тәуелсіздігі жолында елеулі із қалдырған қолбасылары мен талантты тұлғалары: сақтар патшайымы Томирис, қазақ мемлекетінің іргесін біріктірген Абылай хан, қазақтың жаны мен рухын ән-күймен көркемдеген, жауына уытты тілімен жебе болып қадалған Махамбет, Біржан сал секілді т.б. образдар галереясы көрерменмен қауышып, өткеннен сыр тарқатады. Опера сахнасында қойылған туындыларда халықтың, мемлекеттің өзіндік қайталанбас жолын табуға, азаттығын баянды етуге ұмтылған ізденістері мен идеялық көзқарастары егемен еліміздің асқан бел-белестерімен ұштастыра зерделеніп ой елегінен өткізеді.
Театр саласының білгірі, белгілі ғалым Амангелді Мұқанның бұл еңбегі – оның алдағы жазатын үлкен монографияларының, зерделі зерттеулері мен ғылыми тұжырымдамаларының басы. Ғалым архивпен ғана жұмыс істеп қоймай, өз еңбектерінде көріп-білген тәжірибесіне, ұлағатты ұстаздарының мектебіне сүйенері сөзсіз.
Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдық мерейтойы қарсаңында қолға алынған ғалымның бұл монографиясы түрлі-түсті суреттермен жақсы безендірілген. Ұлт өнері мен мәдениетіндегі елеулі құбылыстардың бірі – Тәуелсіздік кезеңіндегі опера театрының дамуымен шығармашылық келбетін, өзекті мәселелерін ашып тұр. Тақырып пен көтерілген мәселелер отандық опера театрларының бүгінін бағамдауға, ертеңгі бағыт-бағдарына көз жүгіртуге мүмкіндік береді. Кітап өнертану, мәдениеттану саласының мамандарына, қазақ өнерінің тарихы мен теориялық мәселелерін оқып үйренетін жоғары оқу орындарының магистранттары мен студенттеріне және жалпы жұртшылыққа арналған.
Дерек
Амангелді Мұқан театр саласын зерттеуге бірден келе қойған жоқ. Ол бұған дейін арнайы музыкалық білім алып, көптеген театр ұжымында, өнер мектептерінде дәріс оқыған. Ол Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын хор дирижері мамандығы бойынша аяқтаған. Бұдан соң Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының театр факультетін театртану мамандығы бойынша бітіріп, 1999 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аспирантурасын бітіріп, театртану мамандығы бойынша білікті профессор Бағыбек Құндақбайұлының ғылыми жетекшілігімен кандидаттық диссертация қорғаған. Бүгінде А. Мұқан Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, өнертану секторының модераторы, бас ғылыми қызметкері, театртану бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарып келеді. Ғалым – Қазақстан сахна өнері мен музыкалық театры, Орталық Азия театрларының өзекті мәселелеріне арналған бір монография мен 80-нен аса сын мақала, рецензия мен зерттеулердің авторы.