Ботаникалық бақтың басына қашан бақ қонады?

Қазақстанда алғашқы ботаникалық бақ өткен ғасырдың 30-жылдары бой түзеген еді. Сол кездері аумағы 104 гектарды құрайтын ботаникалық бақта 5000-нан аса өсімдік түрі болды. Алматыға аяқ басқан еліміздің аймақтарынан келген қонақтар мен туристердің бо­­таникалық бақты араламай қайтатындары кемде-кем болатын. Алайда бір кездері жайқалған ботаникалық бақтың бүгінгі күйі көз қуантар­лық емес. Тіпті кей тұсы жабайы орманды елестетеді.
Жалпы, ботаникалық бақ өсірудегі басты мақсат – ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту, іс-тәжірибелік жұмысты дамыту, өсімдік өсіріп, оны зерттеп, ботаникалық білімді насихаттау. Сондай-ақ елімізде азайып бара жатқан, жойылу алдында тұрған өсімдіктерді сақтап қалу, қалпына келтірумен қатар, сырттан әкелінген өсімдіктерді жерсіндіру болып табы­ла­ды. Сонымен қатар өсімдіктердің био­логиялық, экологиялық ерекшеліктерін анықтау, қала, ауыл, елді мекендерді кө­галдандыру, өсімдіктердің жаңа түрлерін іздестіру, олардың пайдалы қасиеттерін анықтап, адам қажетіне жа­ра­ту, өсімдіктер әлемін қорғау, көркейту – ботаникалық бақ өсірудегі басты бағыттар.
Алайда қазіргі күні ботаникалық бақтағы көптеген ағаштар қурап, бақ аумағының біршама жері бос алаңқайға айналған. Оранжереялардың жөндеу көрмегелі қай заман болғаны белгісіз, әбдан тозығы жеткен. Мамандар бота­ни­калық бақтың мұндай күйге душар болуы 90-жылдардағы қаржы тапшылығының салдары деседі. Өйткені, расымен де, ботаникалық бақты үнемі қалыпта ұстау қомақты қаржыны қажет етеді. Ал базбір бейресми деректер ботаникалық бақтың басынан бақ таюына еліміздегі жекешелендіру мен құрылыс бумының да әсері болды деп болжайды. Ондай пікір айтушылардың пайымдауынша, қолында билігі, қалта­сында ақшасы бар пысықайлар бота­никалық бақты жекешелендіріп, сол аумаққа коттедж қалашығын салмақ ниетте «алтын аумаққа» көз алартқан көрінеді. «Жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды» демекші, ондай жай­дың болуы әбдан мүмкін-ақ. «Ботани­калық бақ аумағында бірнеше рет өрт оқиғасының орын алуы – соның бір дәлелі» деседі табиғат жанашырлары.
Елдос ДОСПАНОВ, эколог:
– Ботаникалық бақтың осындай күйге түсуіне, бір жағынан, 2000 жыл­­дар­дың басындағы әрі тарт та, бері тарт кезең себеп болды деп айту­ға болады. Бақты қамқорлыққа алу­дан гөрі жеріне көз алартқандар көп болды. Қаржы тапшылығы да аяқ­тан шалғаны анық. Қазіргі күйі бо­та­ни­калық бақ деп айтуға келмей­ді. Білуімше, қазір қаржы бөлініп жат­қан көрінеді. Бірақ бір ғана қаржы бөлумен мәселе шешілмейді. Маман тапшылығы мәселесі де бар. Сон­дық­­тан да кешенді жұмыс жүргі­зілуі тиіс. Жалпы, бізде өсімдік әлемі­не деген жанашырлық төмен.
Сондай-ақ бір кездері Алматы қаласы­ның басшылары Байзақов пен Манас кө­шесін ұзартып, Әл-Фараби көшесіне қосу­ды қаланың бас жоспарына енгізіп, ботаникалық бақ аумағының біраз бөлігін «мемлекеттік қажеттілік» деп, қала менші­гіне алмақ болған. Алайда қала басшылы­­ғының бұл жоспары орындалмады. Бұл жоспардың заңға қайшы екенін алға тартып, Ботаника және фитоинтродукция институты мамандары табандылық танытып, бұл жобамен келіспеген. Өйткені ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 10 қарашадағы №1074 қаулысына сәйкес және ҚР «Ерек­ше қорғаудағы жерлер туралы» заңының 23-бабы 2-тармағына сәйкес, ботаника­лық бақ аумағын өзге жерлер қатарына ауыстыруға болмайды. Қаулыда бо­таникалық бақ «республикалық деңгей­дегі табиғи жерлер қатарына енеді», – деп көрсетілген. Яғни ол аумақ ерекше қор­ғалған аумақ болып табылады.
Қуанышқа қарай, бүгінде ботаникалық бақ мемлекет меншігінде, яғни «ҚР биологиялық зерттеулер орталығы» РМК еншілес кәсіпорнының қолында қалды.
Десе де, соңғы жылдарда Білім және ғылым министрлігі тарапынан жыл сайын 90 млн теңге шамасында қаржы бөлініп отырғанын алға тартқан ботаникалық бақтың басшылығы алдағы уақытта ботаникалық бақтың қалпына келетініне сенімді. Оған қоса, күнделікті бақты тамашалауға келетін халықтан жиналатын қаржы тағы бар.
Алайда ботаникалық бақты тамаша­лау­ға барушылар жиналған ақшаның мақ­сатты жұмсалатынына күмәнмен қарайты­нын айтады. Олардың айтуына қарағанда, төленетін ақша кассаға емес, кіреберісте тұрған қызметкерге қолма-қол беріледі екен. Сондай-ақ бақты тамашалауға барған қала тұрғындары ботаникалық бақты аралатып, өсімдік әлемімен таныс­тыратын қызметкер де жоқ не болмаса нұсқаулық та жоқ екенін айтады.
Түсіпбек, қала тұрғыны:
– Жазда үйге келген қонақтардың бірі бо­та­никалық баққа барып тамашалап, сер­уен­деп қайтайық деген соң сонда бар­дық. Шыны керек, бұл өзімнің де алғаш баруым еді. Кіреберісте кісі басына 350 теңгедан төлеп кірдік. Бақтың кіреберіс бас жағында көруге тұратын біраз дүние бар екен. Ары қарай жүре берсеңіз, дұрыс жолақ та жоқ, тозығы жеткен нысандар, бір жері қураған ағаш, енді бір жерінде қау­лаған арамшөп өскен. Өзімізге бейта­ныс көрінген өсімдіктер жайлы сұрайын де­сек, «қазір таныстыратын маман жоқ» дей­ді. Сонда әр кісіден 350 теңгені не үшін алып жатыр екен деп ойладым. Бізде қай жерге барсаң да осы, сапалы қызмет көрсетуді ойламайды, қалай пайда табуды ғана ойлайды.
Осы жылдың тамыз айында БАҚ құрал­д­арына берген жауабында ботаникалық бақ­тың бас директоры Гүлнар Ситпаева «Расы­м­ен де, соңғы жылдары ботаника­лық бақ антисанитариялық жағдайда бол­ды. Десе де, соңғы бес жылда бақ ау­мағ­ын қураған ағаштардан тазарту жұ­мыс­тары көктем, жаз, күз, қыс мезгілде­рінде ұдайы жүргізіліп келеді» деп жауап бер­ген болатын.