Осы мәселе талайдан бері көтеріліп жүр. Алайда бір жақты шешім шығарылған жоқ әлі. Бір сөзбен айтқанда, «тартады аққу көкке, шаян кейіннің» кебін киіп тұрған жайы бар.
Ғалымдар не дейді?
Рас, Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталықтың директоры Қайрат Қадыржановтың «Полигон аумағындағы жерді зерделедік. Ең бастысы: полигон аумағына шаруашылық жұмысты шексіз жүргізуге болады! Бұл тақырыпта ұзақ уақыт жұмыс істеп, өз идеямызды ұсындық – Семей полигонын 10 жыл ішінде 2-3 мың шаршы километрге бөліп, шаруашылық айналымына айналдырамыз. Полигон «өткен» болып қалады» деп бірнеше рет мәлімдеген болатын. Әлі де осы пікірде болар.
Полигон аумағындағы жерлерді пайдалануға беру жөніндегі бастаманың авторы кім екенін тап басып айта алмасақ та, неге екені белгісіз, Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталық ғалымдарының бұл істе ерекше белсенділік танытып жүргені рас. Тіпті, полигон аумағында көкөніс өсіріп, оны жалпақ жұртқа жария еткені де есте.
Семей сынақ полигоны аумағындағы жерлерді халық шаруашылығының пайдалануына беру жөніндегі бастаманың көтерілуіне полигонға іргелес жатқан Абай ауданының Саржал ауылының кейбір тұрғындарының пікірі де түрткі болған секілді. Ия, Саржал ауылының бірнеше тұрғыны бұдан бірнеше жыл бұрын Парламентке хат жазған болатын. Бұл туралы Саржал ауылының тұрғыны Әйкен Әкімбеков былай дейді: «Ауылдың халқы осы мәселені сұрап хат жазған болатын. Өйткені бізде жер жоқ. Тұрған жеріміз – сол полигон жері. Сұрағанымыз – негізі Саржалдың жері болған. Оны бізден алып кетсе, Саржал халқы тек ауылмен ғана қалып, жерсіз қаламыз. Ол жерде жылқы жайылатын еді. Сол жылқыға бола оны сұрап отырмыз. Бұл жерде отырғаннан кейін әйтеуір өмір сүру керек. Ол жерде зиян шегетіндей түк те жоқ, пайдалануға болады, мал жайса, қаупі жоқ деп отыр».
Ұлттық ядролық орталықтың директоры Қайрат Қадыржановтың Семей ядролық полигоны территориясын ауыл шаруашылығына қайтаруға болатынын сөз еткелі де біраз уақыт болды. Оның айтуынша, Семей полигон аймағының 95 пайызын шаруаларға қолданысқа беруге болады. Ал қалған 5 пайыз жер ол тікелей ядролық сынақ жасалған жерлер.
Қайрат ҚАДЫРЖАНОВ, Ұлттық ядролық орталықтың директоры:
– Бұл территориялар жабық болуы тиіс. Ол 5 пайыз жерлерге мамандардан басқа адамдардың кірмейтініне біз сенімді болуымыз керек.
Демек, Ұлттық ядролық орталықтың зерттеулеріне сүйенсек, бүгінде аталмыш полигон аймақтары 95 пайызға залалсызданып болған. Оған инвестиция тартуға да, ол жерлерден шаруа қожалықтарын ашуға да болады-мыс. Ал бұл шындығында солай ма? Бұл турасында кезінде халық қалаулысы Нұртай Сабильянов: «Үкімет ауыл шаруашылығына қажетті жерді анықтап беруі керек. Мәселен, Абай ауданы Саржал ауылы төтенше радиациялық аймаққа жатады.
Бірақ осы ауылдың шаруа қожалықтары бұрынғы Семей ядролық полигонының жерлеріне жылқыларын жайып жүр. Осыған орай шаруа қожалықтарының басшылары полигон жеріне шаруашылық мақсатқа пайдалану үшін 100 мың гектар жерді бөліп беруді сұрап отыр», – деген-ді.
«Полигонның барлық жері тізеге дейін тұнып тұрған - плутония»
Байқағанымыз, осы саланың жілігін шағып, майын ішкен ғалымдардың дені полигон жерлерін пайдалануға беру мәселесіне түбегейлі қарсы. Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталығының Радиациялық қауіпсіздік институтының бұрынғы директоры, 40 жылдан астам еңбек өтілі бар эколог әрі метеоролог, радиациялық қауіпсіздік пен метеорология саласындағы білікті маман Лариса Птицкаяның сөзіне сенсек, плутония-240 изотоптары табиғи жолмен – 6 500, плутония-239 изотоптары 21 000 жылдан кейін ыдырайды. Ал плутония-241 ыдыраған кезде жаңа альфа-сәулесі түзіледі: америций-241, оның төндіретін қаупі жыл сайын тек өседі! Егер плутонияның бір бөлігі адам организміне түссе, сүйек тінінде – 80 жыл, бауырда 40 жыл өмір сүреді екен. Барлық тірі жасушаларды өлтіріп, олардың табиғи қасиетін жойып, бұзуға әкеп соғады.
Лариса ПТИЦКАЯ, эколог, метеоролог, радиациялық қауіпсіздік пен метеорология саласының білікті маманы:
– Ондағы жерді қалпына келтіру іс жүзінде мүмкін емес. Оны ойдағыдай жүргізу үшін бір мезгілде шамамен екі миллион гектар жердің үстіңгі қабатының шамамен 25 сантиметрін сыпырып, жерге көміп тастау керек. Келесі рекультивация кезінде радиоактивтер басқа жерге ауысады, осылайша кете береді.
Ресей ғалымдарының бірқатары Семей полигонына қарасты жерді қандай да болмасын шаруашылық мақсатында пайдалануды мақұлдамайды. «Семей полигонындағы сынақ» атты 3 томдық кітап шығарған академик Михайлов былай дейді: «Біз полигонға қарасты жерді шаруашылыққа пайдалануға беруді ешқашан ойлаған жоқпыз!».
Л.Птицкаяның пікіріне профессор, ғылым докторы, Томскідегі Ұлттық зерттеу политехникалық университетінің Геоэкология және геохимия кафедрасының меңгерушісі, РФ еңбек сіңірген ғалымы Леонид Рихванов толығымен қосылады. Ол Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталығының директоры Қайрат Қадыржановтың Семей полигонының тағдырына қатысты қазақстандық және ресейлік ғалымдар арасында толық пікірлестік туралы сөзін мүлдем жоққа шығарады және полигонға қарасты жерді шаруашылық айналымына беруге түбегейлі қарсы.
Дәл осындай пікірді Семей қаласындағы Радиациялық медицина және экология институтының бұрынғы директоры (ядролық полигон жұмыс істеп тұрған кезде КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің құпияланған № 4 Бруцеллезге қарсы диспансерін басқарған) Борис Гусев те қолдайды.
– «Полигонның барлық жері тізеге дейін тұнып тұрған плутония», – дейді ол. – Бұл мәселені көтеру үшін кемінде тағы 50 жыл керек және ол да қажет болған жағдайда ғана болу керек. Халықтың өмірі мен денсаулығын қауіпсіздіктің нық кепілінсіз, тәуекелге тігуге болмайды, оған ешкімнің құқығы да жоқ.
Бұл мәселені бұдан бірнеше жыл бұрын Абай ауданы бойынша Парламент Мәжілісіне депутаттыққа сайланған Ержан Рахметов көтерген-ді. Халық қалаулысы депутаттық сауалында Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталығы ғалымдарының Семей сынақ полигонына қарасты жердің 95 пайызын халық шаруашылығының пайдалануына беру жөніндегі бастамасының республика жұртшылығы, әсіресе, полигонға жақын өңірде тұратын халықтың наразылығын тудырып отырғанын айтып, бұл мәселе бойынша кешенді зерделеу жүргізу және ұсынымдар әзірлеу үшін құрамына ғалымдарды, медицина қызметкерлерін, экологтарды, Парламент депутаттарын, жұртшылық және БАҚ өкілдерін, Семей қаласындағы радиациялық медицина және экология ғылыми-зерттеу институты мамандарын кіргізе отырып, кеңейтілген Үкімет комиссиясын құруды сұраған болатын.
Түйінсөз
«Семей полигоны аумағындағы радиация қаупі әлі толығымен жойылған жоқ. Сондықтан бұл мәселеде асығыстыққа жол беруге болмайды». Білікті мамандар сөзінен түйгеніміз – осы. Ендігісін уақыт көрсете жатыр. Осы тұста Семей сынақ полигонына қатысты тағы бір мәні терең мәселеге тоқталмасқа болмайды. Жақында Шығыс Қазақстан облысының басшылығы «Семей ядролық сынақ полигоны туралы» заңды қайта қарап, заманға сай өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде Парламентке ұсыныс жолдады. Осыған байланысты Семейдің бірқатар елді мекендерінде қоғамдық тыңдаулар өткізілді. Рас, Семей сынақ полигоны маңындағы жұрттың шекесі шылқып отырғаны шамалы. Сондықтан қырық жыл қырғынның зардабын тартқан жұрт осы Заңның Парламентте қайта қаралып, сынақ азабын көрген өңір тұрғындарына ерекше мәртебе беруге қауқарлы және елдің мұңын ескеретін жаңа заңның қабылданарына сенеді.