Қазақты ауылсыз елестету қиын. Қазақ ауылымен ғана қазақ секілді... Алтын бесік атанған ауылдарымыз қазақтың мақтанышына айналған талай марқасқаларды дүниеге әкелген еді. Балаларымыз үш ай жазғы демалысында ауылға барып аунап-қунап, демалып қайтатын. Ауыл баланы қазақтығынан айырмайтын темірқазықтай көрінетін. Қыс басталса қала қазағы ауылдан соғымның етін күтетін. Бір кездері ауылдан қалаға тонналап жеміс-жидек, көкөніс, ет пен сүт тасылып, малдың жүні мен терісіне шейін бағаланып, мал басынан артық төл өсіруден жарысқа түсіп, «миллиардер ауыл» атанған ауылдарымыз да болып еді. Былайша айтқанда, ауылдарымыз қаланы асырап отыратын. Ал қазір...
Ауылдан қалаға ет пен сүт бұрынғыдай ағылмайды. Малдың терісі мен жүні өртеліп, желге ұшып, іріп-шіріп әр жерде жатыр. Қала қазағы ауылдан соғым етін де күтпейді. Қала қазағының баласын ауылға демалуға жіберу үрдісі де қалып барады. Себебі ауылдың барын бағалап, қадіріне жете алмауымыздың салдарынан бүгінде ауылдарымыз жойылып барады. Мәселен, Солтүстік Қазақстан облысында соңғы бес жылдың көлемінде аймақтың картасынан 48 ауыл жойылған. Бүгінгі күні Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 700-дей елді мекен қалса, олардың әрбір оныншысы қазірдің өзінде «болашағы жоқ» деп танылған. Себебі мұндағы тұрғындар саны 50-ден аспайды. Ал кейбіреулерінде тіпті бір-екі адам ғана қалған. Ауыл тұрғындары азайған соң, жергілікті билік өкілдері бұл ауылдардағы аурухана, мектеп секілді нысандарды жауып тастаған. Шенеуніктер өздерінше «мұның бәрі аймақты дамыту бағдарламасының аясында жүзеге асырылуда» деп жар салуда. Осындайда барымызды сақтап қалуға себеп бола алмай отырған қандай аймақты дамыту бағдарламасы деп еріксіз таңданасың.
Солтүстік Қазақстан облысы ғана емес, болашағы жоқ ауыл деп танылып, еліміздің картасынан сызылып тасталынып жатқан ауылдар басқа да облыстарымызда жетерлік. Мәселен, былтырғы жылы Қостанай облысында 20 елді мекен ресми түрде жабылса, жалпы, соңғы бес жыл ішінде Қостанай облысы бойынша 127 ауыл жойылған. Ал Шығыс Қазақстан облысында 2005 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша 874 елді мекен тіркелсе, арада бес жыл өткеннен кейін 2010 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша ауылдардың саны 785-ке дейін азайған. Яғни осы уақыт ішінде шығыс аймақтан 62 елді мекен жойылып кеткен. Айта кетерлігі, бұл облыстарда алдағы уақытта да жойылып, тізімнен шығарылуы тиіс ауылдар жетерлік көрінеді. Демек, ауылдардың жойылуы осымен тоқталмақ емес...
1993 жылы қабылданған «ҚР әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңға сәйкес, тұрғындар саны 50-ден аз қалған ауылдар тізімнен қысқартылуы тиіс. Қашан да жоқтан бар жасаудан гөрі барды жоқ ете салу – оңай әдіс. Әзірге жергілікті билік мәселені шешудің оңай жолы ауылдарды жабу деп түсінуде. Осылайша шаруасы шатқаяқтап, жағдайы құлдыраған ауылдарды еш бас қатырмастан шетінен жабуда. Тіпті дәл қазіргі таңда ауылдарды сақтап қалуға ешкім бас қатырып та отырған жоқ. Айта кетерлік жайт, жойылып жатқан ауылдардың ішінде өз ауылын жоюға қарсылық танытып жатқандар да жоқ емес. Мәселен, Ақмола облысының Бұланды ауданына қарасты Суворовка ауылы жабылып қалуы мүмкін ауыл ретінде қарастырылған. Өйткені қазіргі таңда 60 шақты тұрғыны бар ауылдың өз бетінше өмір сүруіне «негіз жоқ» деп танылған. Бірақ ауылға үйреніскен жергілікті халықтың: «Егер ауыл жанынан өндіріс орындарын ашып, олардың жұмыс істеуіне мүмкіндік берсе, ауылдан қалаға ешкім кетпес еді. Балаларымыз қалаға барып, базарда арба сүйрегенше, ауылдан тіршілік көзі ашылса, дұрыс болар еді», – деп шулағанына бүгінде құлақ асар ешкім болмай отыр.
Елбасымыз бір сөзінде: «Қазір жұмысты қаладан емес, ауылдан іздеу керек, дағдарыс жағдайында бізді асырайтын – ауыл», – деген еді. Алайда іс жүзінде мұндай ұтымды шешімді кәдеге асырар ешкім табылмай отыр. Ауылдың мүмкіншілігін толықтай пайдалануға ешкім де мүдделі емес тәрізді. Аграрлы ел бола тұра, ауылшаруашылық өнімдерін ауылдарымыздан өндіріп, қалаға «дорбалаудан» гөрі шекараның арғы бетінен «арбалауды» жөн көріп алдық. Ауыл жастары да ауылда жұмыс болмағаннан кейін қалаға қарай ағылуда. Ауылдан келген жасты қаланың қарық қылып жатқаны да шамалы. Ауыл жастарының басым бөлігінің қаладағы қызметі базарда арба сүйреп, құрылыс жұмыстарына жегілуден аспайды. Кейбір деректер бойынша соңғы 10-15 жылда ауылын тастап, қалаға көшiп кеткен ауылдықтардың саны 2 миллионға жетiп жығылады екен. Солардың барлығы дерлік жұмыссыздықтан «алтын бесігінен» безуде. Ауыл тұрғындарын атажұрттан ауа көшуіне тыйым салып, ауылды жойылудан сақтап қалар бір шешім ойлап таппасақ, күні ертең опық жеріміз анық.
Тасбай СИМАМБАЕВ, Сенат депутаты:
– Урбанизация кейбір мемлекеттерге керек болғанымен, біздің еліміз үшін қажет емес. Ең алдымен кең-байтақ жерімізді сақтап қалу үшін қазақты жерінен айырмауымыз керек. Осы орайда, ауылдарда атакәсіп – мал шаруашылығын дамытсақ, кең-байтақ жерімізді де, ауылдарымызды да сақтап қалуға әрі халқымызды құнарлы табиғи мал өнімімен қамтамасыз етуге жол ашылар еді. Бір жағынан, ауылдан қалаға қарай босқан халықты ауылдан жұмыс тауып тұрақтандыруға мүмкіндік туар еді. Сондықтан біз ауылдарды сақтап, мал шаруашылығын дамытуға ден қоюымыз қажет. Сондай-ақ Елбасының Жолдауында айтылғандай, ауылдардағы шағын бизнесті дамытуға да ден қойған жөн. Егер ауылдарымызды сақтап қала алмасақ, иесіз қалған жерлерімізге басқалар көз аларта бастайды. Ал бұл, айналып келгенде, мемлекеттің қауіпсіздігіне қауіпті. Оның үстіне, ауыл тұрғындары қалаға көшіп келгенімен де, қалада оларға жасалып отырған жағдай жоқ. Ауылдан көшіп келгендер қала шетіндегі саяжайларда тұрып, күнделікті ішіп-жемін әзер тауып жейді. Ал ауылда тұрса, бау-бақшаның көкөніс, жеміс-жидегі, малдың сүт-айраны мен құрт, ірімшігімен-ақ аш болмас еді. Сондықтан ретін тауып, ауыл тұрғындарын жылы орнынан суытпауға күш салған жөн.
Болатхан АЙНАКЕШОВ, ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты:
– Ауылды сақтап қала алмауымыз біздің басты қателігіміз болмақ. Дұрыс пайдалана білсек, ауылдың мүмкіншілігі өте көп. Қазір біз ауылдарды жоюдан ұтылмасақ, түк те ұтып отырған жоқпыз. Сондықтан тез арада мемлекеттік бағдарлама жасалып, ауылдарды сақтап қалу, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту, ауылдың жанынан шағын өнеркәсіп орындарын ашу, сол арқылы келешекте ауыл қаланы асырайтындай мүмкіндік жасасақ, өте дұрыс мемлекеттік шешім болар еді.