"Жасыл энергия" өзін өзі ақтай ала ма?

Қазақстанда электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі жаңартылатын энергетиканың үлесін 2025 жылы 6% – ға, 2030 жылға қарай 15% - ға дейін жеткізу көзделіп отыр.  Ал 2050 жылға қарай тұтынылатын энергияның кемінде жартысы жаңартылатын және баламалы энергия көздеріне тиесілі болуы керек. Бұл қаншалықты мүмкін?

Осыдан бес жыл бұрын елордада «Астана EXPO-2017» көрмесі өткізілер кезде Ақмола облысының Аршалы аудын, Қостамыр ауылында жел электростанциясы іске қосылған болатын. Электростанцияның құрылысы басталғаннан бастап басы-қасында болған маман, инженер  Владислав Гарбовскийдің айтуынша, Қазақстандан жаңартылған энергия көздерін дамытудың болашағы зор.

"Біздің жел станциясында 29 жел турбинасы бар. Әрбір жел турбинасының қуаты 3,45 МВт құрайды. ЖЭС номиналды қуаты - 100 000 кВт. Жабдық өндірушісі-даниялық Vestas компаниясы – жел генераторларын өндіру бойынша әлемдік көшбасшы. Біздің турбиналардың жел жылдамдығының жұмыс диапазоны секундына 3-тен 30 метрге дейін, ал олар номиналды қуатқа секундына 12 метр жел жылдамдығымен шығады. Бірінші іске қосу кешенінде - 15 турбина. Ротордың диаметрі - 112 метр, мұнараның биіктігі-84 метр. Екіншісінде ротордың диаметрі 117 метр және мұнараның биіктігі 80 метр болатын 14 турбина бар. Барлық өндірілген энергия жел паркінің аумағында орналасқан қуаттарды жинау қосалқы станциясына түседі. Содан кейін ол 220 киловольт кернеуге дейін көтеріліп, KEGOC жүйелік операторының желісіне түседі", - деді Владислав.

Маманның пікірінше, елімізде әлі де жасыл энергетика саласы бойынша бірқатар мәселелерді шешуге тура келеді. Олардың ішіндегі ең бастысы, ол маневрлік генерацияның жетіспеушілігін және күн мен жел станцияларында электр энергиясын сақтау жүйелерінің жоқтығын атайды.

"ЖЭК нысандары табиғи факторларға тікелей тәуелді. Егер жел электр станциясы туралы айтатын болсақ, біз қолда бар жел потенциалына тікелей тәуелдіміз. Баламалы энергия көздерін дамытудың негізгі мәселелері қандай?! Мәселе мынада, жел жылдамдығының өзгеруіне байланысты біз болжанғаннан көп немесе аз энергия береміз. Осыған байланысты "KEGOC" АҚ жүйелік операторының желісінде теңгерімсіздік орын алуда – электр энергиясының артық болуы немесе өткір тапшылығы. Осыған байланысты маневрлік генерация объектілерінен жақсы көмек болар еді. Олардың артықшылығы неде?! Энергияны өндірудің маневрлік көздері жабдықты іске қосу үшін ең аз уақытты алады. Мысалы, газ турбиналық станция бес минут ішінде қуат алып, Жүйелік оператордың желілерінде пайда болатын теңгерімсіздікті жабуы мүмкін. Маневрлік станциялардан басқа электр энергиясын жинақтау жүйелерін енгізу қажет. Сондықтан жақында салынып жатқан жаңа жасыл энергетикалық қондырғыларда маневрлік станциялар немесе энергия сақтау жүйелері болуы мүмкін", – дейді инженер.

Алыстан қарағанда ойыншық жел диірмендеріне ұқсайтын бұл машиналарды орнату үшін көп шығындар мен күш қажет екен. Мысалы, мұнараның түбіне іргетас құю үшін шамамен 800 текше метр ерітінді қажет болды. Роторлары бар мұнараның салмағы шамамен 360 тоннаны құрайды. Жекелеген шығындар бағанында-тасымалдауға арналған шығыстар. Бәлкім, осы кезеңде ЖЭС салу қымбат. Осыған қарамастан, Владислав Габровский бұл процесс жыл сайын арзандайтынына сенімді, демек, жақын арада елдегі күн және жел станцияларының саны бірнеше есе артады.

Қазақстан-Германия университетінің ЖЭК және климаттың өзгеруі жөніндегі жобалар менеджері Алексей Кобзев елдегі жасыл энергетиканың дамуын былай түсіндірді:

"Қазақстанда жасыл энергетиканың өсу қарқыны жаман емес екенін атап өткім келеді. Қазақстан ЖЭК нысандарының белгіленген қуаты бойынша Орталық Азияда көшбасшы екені сөзсіз. 2009 жылы ел жаңартылатын энергетиканы дамытуға бағыт алды және алға қойылған міндеттерді одан әрі іске асыру табысты жалғасуда. Міне, кейбір статистика. ҚР Энергетика министрі Б.Ақшолақов осы жылдың наурыз айында 2021 жылы жиынтық қуаты 393 МВт болатын 19 ЖЭК жобасы іс жүзінде іске асырылғанын мәлімдеді. Инвестиция сомасы шамамен 4 400 млн құрады. 2021 жылдың қорытындысы бойынша республика аумағында жалпы қуаты 2010 МВт болатын 134 ЖЭК объектісі жұмыс істейді. Қазір электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі ЖЭК өндіру үлесі 3,7% -. құрайды. Менің ойымша, 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш 6% - ға жетеді. Әрі қарайғы динамика бірқатар факторларға байланысты: электр энергиясына деген сұраныстың артуы, жаңартылатын көздерден энергия өндіруді тез арзандататын жаңа технологияларды өте жылдам енгізу", - деп түсіндіреді Алексей.

Айта кеткен жөн, IRENA (жаңартылатын энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттік) болжамдарына сәйкес, ЖЭК объектілерінің белгіленген қуаты 2050 жылға қарай Қазақстан 2016 жылы ратификациялаған және жеке сектордың қатысуымен инновациялық шешімдерді жұмылдыру арқылы парниктік газдар шығарындыларын 2030 жылға қарай 15% - ға қысқартуға міндеттелген Париж келісімінің мақсаттарына жету үшін 10 есе өсуі тиіс. Сонымен қатар, ел энергияның өсіп келе жатқан тапшылығы мәселесін шешуі керек.

"Үкімет мәлімдеген Қазақстанға 2035 жылға қарай іске қосуға қажетті жаңа энергетикалық қуаттардың құрылымы жаңартылатын энергия көздерін (ЖЭК) пайдалану жөніндегі 6,5 ГВт объектілерді, 5 ГВт-тан жоғары газ генерациясын, 2 ГВт-тан астам гидроэлектростанцияларды, 1,5 ГВт көмір генерациясын, сондай-ақ 2,4 ГВт Атом генерациясын қамтиды. Менің ойымша, бұл негізделген және тиісті стратегиялық құжаттармен расталған сандар. Бұл қол жеткізуге болатын мақсаттар, әсіресе жасыл электр энергиясы саласында. Шынында да, қазіргі уақытта бүкіл әлемде және Қазақстанда жаңартылатын энергия өндірісінің құны тез арзандауда және көмір мен басқа да көмірсутектерді жағу кезінде өндірілетін кәдімгі электр энергиясын өндіру құнына жақындап келеді. Бұл ретте күрделі құрылысқа, мысалы, күн станциясына жұмсалатын шығындардың құны ЖЭО қуаты бойынша құрылысқа жұмсалатын шығындардан әлдеқайда аз. Іс жүзінде бұл Қазақстандағы жасыл ауысудың бастауы. Энергетиканың дамуына басқа факторлар да әсер ететінін есте ұстаған жөн: экономиканы цифрландыру, энергетиканы декарбонизациялау, энергия үнемдеу жүйелерін енгізу, энергия тиімділігін арттыру, технологиялар мен инновациялардың қолжетімділігі. Сондықтан барлық үлкен желыласпен энергетикалық ауысуды тез жүзеге асыру мүмкін емес", – дейді Алексей Кобзев.

Ол сондай-ақ жасыл энергия өте қымбат деген стереотипті жоққа шығарады, сонымен қатар тарифтің өсуіне және маневрлік генерацияның жетіспеушілігіне әкеледі.

"Қазақстанда "жасыл тарифті" және мемлекеттің осы электр энергиясын сатып алу міндеттемесін ескере отырып, 100 МВт ірі күн станциясының орташа өтелуі 5-7 жылды, ал оның орташа қызмет ету мерзімі 25-30 жылды құрайды. Яғни, күн станциясы өзін-өзі ақтайды және 30 жылға дейінгі кезеңде үш есе пайда әкеледі. Бұл жағдайда инвестиция 100 миллион доллардан асатынын ескерсек, пайда да сәйкес келеді. Кішкентай күн қондырғылары, мысалы, үйге арналған, тезірек төлейді және сәйкесінше өмір бойы үлкен пайда әкеледі. 

Әзірге ЖЭК Қазақстанда электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінің тек 3,7% -. алады, тиісінше олар маневрлік қуаттардың жетіспеушілігі проблемасына және тарифтердің өсуіне айтарлықтай әсер ете алмайды. Басты мәселе – осы уақытқа дейін электр энергетикасы – оны өндіру және тасымалдау-субсидиялау салалары болып қала береді. Бұл электр энергиясын өндіру және тұтынушыларға жеткізу құны бүгінде коммуналдық төлемдерден көріп отырған бағадан бірнеше есе жоғары", - деп қорытындылады сарапшы.

Айнұр Нұрсабет