Миымда жүретін әуенді табуға бүкіл ақшамды салуға бармын

Нұрқанат ЖАҚЫПБАЙ, Астана қаласы жас көрермендер театрының бас режиссері:

– Нұрқанат аға, осыдан біраз уақыт бұрын Алматыға алғаш рет гастрольдік сапармен келдіңіздер. Бұрын келудің сәті түспеді ме, әлде мұның басқа да себептері бар ма?
– Біз осыдан бес жыл бұрын 5 шілдеде Астана қаласының жас көрермендер театры болып ашылғанбыз. Яғни биыл тура бес жыл толып отыр. Соған орай  өзіміздің қандай деңгейде екенімізді сараптап көрейік, өстік пе, өштік пе, қандай жағдайда екенімізді білейік деген ниетпен Алматыға гастрольдік сапармен келдік. Өйткені Алма­тының көрермендері мүлде басқа. Осы жерден қанаттанып ұшқаннан кейін өзіміз­дің бес жылдық есебімізді беріп, халықпен көрісейік, бата алайық деп ойладық.
– Ал өзіңіздің ойыңызша қалай, бес жылдың ішінде театр қандай жетістік­терге жетті, қай жағынан өсті, қай жа­ғы­нан кенжелеп отыр?
– Театр жетістікке жетті деп айта аламын, себебі гастрольдік сапар бағдарламасына енген қойылымдардың бәрі – лауреат атанған спектакльдер, одан басқалары да республикалық, халықаралық фестиваль­дердің бас жүлделерін алып жүр. Жүлдеден кенде емеспіз. Жалпы, біздің театрымыздың бағыты да мүлде басқа, басқа театрларға ұқсамайды, оларды қайталамауға тырыса­ды. Олардың репертуарындағы дүниелерді де алғымыз келмейді. Өйткені қазіргі заманның талабына сай театр құру менің арманым болды. «Өзіміздің емес, басқа елдердің де көрермендері көре алатын және оны аудармашысыз-ақ түсінетін осын­дай бір ерекше театр болуы керек» деп алдыма мақсат қойдым. Сол мақсат орындалған сияқты. Себебі біз көп сөзділік­ке емес, театрымыздың сахнасында әре­кетке көп мән береміз. Пластиканы кейде ел басқаша түсінеді. Оны көбінесе би деп ойлайды. Ол би емес. Пластика – адамның ішкі жан дүниесінің сыртқы көрінісі деп айтуға болады. Сондықтан көп сөзден гөрі, көздің, дене қимылы мен қозғалыстың әрекеті арқылы және ән-әуеннің көмегімен жақсы театр құрылды ғой деп есептеймін. Өз театрымды мақтап тұрған жоқпын. Басқа біреу дәл осылай жасаса да қуанған болар едім, себебі әйтеуір біреу бастауы керек қой. Қазіргі заман басқа. Бүгінгінің жастары туа салып мен көрмеген компью­терді көрді, кез келген уақытта ғаламторға шығады, ал ғаламторда бүкіләлемдік мәдениет бар. Соған сай театр құрмасақ, онда олардың көңілі қалады, арақа­шықты­ғымыз алшақтап кетуі мүмкін.
– Дегенмен Алматыға алып келген қойылымдардың көпшілігі шетелдік авторлардікі болған сияқты...
– Жоқ. Мысалы, Әбіш Кекілбаев шетел­дік пе? Гоголь «Ревизорда» қазақ туралы жазған. Мен оны қазақ авторы деп есептей­мін. Өйткені біздің театрдың бастауы – сол Гогольде жатыр. Егер де ол спектакльді көретін болсаң, тура қазақтың өмірі, ешқандай шетелдік емес. Жалпы, шетелдік жақсы шығармалар менің халыққа айтар ойымды беріп тұрса, неге қолданбасқа, егер менің, мен арқылы халықтың кәдесіне жарап жатса, бұл менікі болып саналады ғой. Гоголь жазып кетті, бірақ оны сахнаға алып келу, біздің елге икемдеу – менің міндетім, біздің театрдың міндеті.
– Айтайын дегенім, бәрі аударма болып кеткен жоқ па? Өзіміздің драма­тургтердің шығармалары неге ескеріл­мейді?
– Неге? «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» бар ғой.
– Ал бүгінгіден ше? Кекілбаевтан басқа?
– Кекілбаевтан басқа Данияр Саламат­тың шығармасы бар.
– Оны сіз он жыл бұрын Алматыда қойғансыз...
– Иә, Ғ.Мүсірепов атындағы Жастар мен балалар театрында қойғам, бірақ мен кеткеннен кейін түсіп қалған. Бізде солай ғой, көзің тайса бітті, сен жоқ сияқтысың, сенің дүниең өте жаман секілді, басшылық­қа келген жігіттер бүкіл тарихты өзінен бастағысы келеді. Қалай болғанда да жақ­сы дүниені қалдыруға болмайды. Сондық­тан да ол қойылымды өз театрыма алдым, ол – өте жақсы дүние. Сол сияқты Ш.Айтма­товтың Балалар мен жасөспірімдер  теат­р­ы­нда қойылған «Жан азабын» да өз театрым­­да қайтадан шығар­дым. Сол спек­такльмен екі рет Бішкекке халықаралық фестивальге барып, I орын алдық. Сосын алдыңғы жылы Бішкекте Айт­матовтың 80 жылдығына орай халықа­ра­лық фестиваль болды, онда да  бас жүл­де алдық. Ол спек­такльдің деңгейі өте жоғары екенін ақыры дәлелдедік. Репертуа­рымызда қазір қыр­ғыз­дың жазушы-дра­матургы Сұлтан Раев­тың «Меккеге қарай ұзақ жолы» бар. Ол да – Англияда қойылып жүрген кере­мет шы­ғар­ма. ВВС сайтынан қараса­ңыз, соның жыл сайынғы қорытын­дысы  бойынша 2010 жылы «Меккеге дейін­гі ұзақ жол» I орында тұр.
– Қазақ драматургиясында әлемдік деңгейде мойындалған сондай шығармалар бар ма?
– Өзімнің мойындағаным – осы шығар­ма. Басқа авторларды анау-мынау деп айта алмаймын. Бірақ қазір жаңа заманға сай жаңа тіл де керек деп ойлай­мын. Жақсы шығарма жасау үшін 60 бет жазудың қажеті жоқ, қазір 10-15 бетпен-ақ бүкіл дүниені ашып тастауға болады. Мысалы, Д.Саламаттың «Ғайыптағы мәңгілік махаббат сазы» – 8-ақ бет. Ашхабадтағы халықаралық фестивальге сол спектакльді ешқандай аудармасыз апардым. Көрермен: «Бізге ешқандай аударманың қажеті жоқ, осылай түсінеміз», – деп жақсы қабылдады. Әрине, міндетті түрде 7-8, 10-15 беттік шығарма болсын деп отырған жоқпын. Негізінен, ай­татын ойы, тілі басқашалау болуы керек.
 – Ал байқауларда жүлде алып жа­та­тын пьесаларды оқып жүресіз бе?
– Мен, мысалы, дәл бір альманах неме­се кітап болып, не болмаса барлық театрға таралып кеткен шығарманы көрген жоқпын. Бәйге жарияланды деп жатады, одан кейін «ана жүлдені бөліп беріпті», «осындай пьесалар шығыпты» дегенді де ел аузынан естиміз. Бірақ құдай ақы, қолымызға солардың біреуі де тимейді. Мен, мысалы, драматург болсам, пьесамды «оқыңдаршы» деп театрларға тарқатып берер едім. Жақсы дүние болса, әйтеуір біреудің кәдесіне жа­рай­ды ғой. «Мына жерін кішкене бүйтсеңіз, мүмкін, әлдеқайда жақсы дүние шығар ма еді» деп режиссер де айтар ма еді... Мүмкін, жүлде алмаған дүниелердің ішінде маған ұнайтын пьеса бар шығар, оны мен қайдан білемін?
Бұрын «пьеса шығыпты» деп құлағымыз елең еткенде, министрліктің репертуар бөліміне жүгіріп барып, сұрап алатынбыз. Олар міндетті түрде беретін. Оқимыз. Ұна­ды ма, қоямыз. Ал қазір не? Авторлар рен­жиді, «осы неге біздікін қоймай, шетелдікін қояды» деп. Олардың не жазып, не қойып жатқанын көрмесем, білмесем, қайтіп аламын, қайдан оқимын? Кітап болып басылмаса, журналға шығып жатпаса... Тіпті әкеліп бермей-ақ қойсын. Сол жүлде алған пьесалардың үш-төртеуі бір альма­нахқа шығуы керек қой. Жарайды, мен Астанадамын, мен мүмкін тез алатын шы­ғар­мын, ал анау Шымкент, Жетісай, Өске­мен, Семей театрлары сияқты 50-55 театр бар, олар қайдан алады? Алматыға келіп ала ма, Астанадан ала ма? Міне, осы жерде режиссер мен автордың арасында қарама-қайшылық туады. Әрине, шығармаларын алып келетін, қоңырау шалатын авторлар да бар. Бәрін қарайсың, оқисың, өйткені соған зәрусің. Бірақ атүсті жазылатын шығармалар көп. Тілі де ескілеу, оқиғаның желісі де қарабайыр, бір оқиғаны айтып келіп, екінші оқиғаға өтіп кетеді. Ол кімге керек? Мүмкін, баяғыда теледидар, кино, театр тапшы болғанда қажет те болған шығар, қазір енді заман басқа ғой.
– Қазір театр үшін қандай тақырып өзекті?
– Оны дөп басып айта алмаймын. Мен бір шығарманың ішінде кішкене ғана абзац ұнаса да қоя беремін.
 – Мысалы, сізге не ұнайды?
– Маған философиялық ұғымдар ұнай­ды. Өйткені философияның астарымен көп нәрсе айтуға болады.
 – Сіз жаңа театрыңызды айттыңыз ғой, «ол ерекше театр болуы керек деп есептедім» деп. Ол ерекшелікті қалай анықтадыңыз, репертуар арқылы ма, стиль арқылы ма?
– Ең бірінші, жұмыс істеу бағыты ерекше. Бізде міндетті түрде актерге тән өнердің барлығы жүреді. Таңғы 8.30-дан түнгі 9-10-ға дейін жұмыстан кетпейміз. Дайындықтың күштілігінен де актер өзінің шеберлігін шыңдап, кез келген пластиканы, акробатиканы, гимнастиканың түрлерін ешқандай қиындықсыз жасай алады, кез келген әнді айта береді. Бұл – өте жоғары деңгей, актер деген осындай болуы керек. Бізде фонограммамен өлең айтылмайды, бәрі жанды дауыспен айтылады, бәрі музы­калық аспапта ойнайды, билейді. Аспапты өзіміз сатып аламыз, кейде өзіміз ойлап табамыз. Жаңа бағыт дегеніміз – осы. Әрине, актерлеріміз 60-қа келгенше секектеп жүре бермейді ғой, бұлардың орнына жастар келеді. Бірақ театрдың бағыты өзгермейді. Содан кейін көп сөзден гөрі үнсіздікпен, пауза, музыка арқылы көп нәрсе айтуға болады. Біздің театрдың ба­ғы­ты сол. Таңдап алған кез келген спектак­л­­імізді сол арнаға бағыттаймыз. Біздікін лабораториялық жұмыс деп айтуға болады. Күн сайын ізденістеміз, мүмкін, басқа нәрсе болып жатқан шығар деп, соны табуға ты­ры­самыз. Мен режиссер, олар актер болып отырмайды. Бәріміз бірігіп жұмыс істейміз, олардың ойымен әрқашан санасып отырамын. Себебі жастар маған қарағанда тез ойлап, тез шешім шығарады. Оған мен намыстанып, бағам түсіп қалмайды, кері­сін­ше өнеріміз одан әрі өседі деп есептей­мін.
– Жалпы, театрда қанша адам бар?
– Қазір 23 актер бар. Құдайға шүкір, ары қарай үлкейеді ғой, бірте-бірте бәрі дұрыс болады.
– Ал таңертеңнен кешке дейін, түнге дейін істейтін жастардың еңбегінің бағалануы қалай?
– Астанада бізді алақандарына салады. Тәуелсіздіктің 20 жылдығы қарсаңында әкім қабылдап, бірден бес үй алдық. Өзі­міздің ғимарат жоқ, анда-мұнда жүретін­біз.Театрға жаңа ғимарат берді. Заманауи құрылғылармен, жарықпен, дыбыспен қамтамасыз етілген жақсы театрымыз бар. Бұдан артық бізге қандай сый-құрмет ке­рек? Жалпы, әртістер, өнер адамдары ар­ман­мен, қиялмен жүреді ғой. Әрине, үйсіз­дік, күйсіздік жаныңа батады. Бірақ сахнаға келгенде бәрін ұмытасың. Қажеттілік тек қана сахна болып тұрады. Бәріміз соған үйренгенбіз. Тұрмыс артта тұрады да, бәрі­бір өнер алдыға шығады. Біздің кәсіптің құдіретті сонда. Демек, мал табу, баю, бол­ма­са, саясатқа араласып кету мұндағы жастардың бірінің ойына келмейді.
– Аға, сіз пластикаға бұрыннан ден қойып жүрсіз. Бұл сіздің өзіндік ерек­шелігіңіз бе? Мұны қалай түсінуге бо­ла­ды?
– Мен өнер жолымды Ғ.Мүсірепов теат­рында актер болып бастадым. Біз Досхан Жолжақсынов, мен, Лидия Кәденова, Ғазиза Әбдінәбиева төртеуміз қатар келдік. Алдымызда Алтынбек Кенжеков, Чапай Зұлқашев, Есім Сегізбаев, Мәриям Жақсым­бе­това сияқты басқа да керемет аға-әпкелеріміз болды. Ол солардың театрды мықты деңгейде ұстап тұрған кезі болатын. Ол кезде көретініміз Москва, Ленинград театрлары еді. Солар келіп спектакль қоя­тын. Соларға қарап қызығатынбыз, «шір­кін-ай, бізде де осылай болса ғой» деп. Өзім музыкаға жақын болдым. Одан кейін Әзірбайжан Мәмбетов курс ашты да, мен соған режиссерлікке түстім. Бітіргенде бағытымның мүлде басқа жаққа кетіп бара жатқанын түсіндім. Өйткені пьеса оқи бастасам, миымда музыка тұрады, пьесаны музыка арқылы көремін. Бірден декора­циясын ойлап тұрамын. Содан ең бірінші диплом жұмысым Қ.Мырзалиевтің «Сақал саудасы» деген пьесасы болды. Жасөспі­рім­дер мен балалар театрының бас режис­сері ол кезде Р.Сейітметов болатын. Сол кісі: «Сен осыны бізде қойсаң қайтеді, ақыры диплом қорғайсың ғой», – деді. Мен оған міндетті түрде музыка керектігін айттым. Ақыры Сейдолла Бәйте­рековті тауып алып, «Балет болса, пластика болса» деп, спек­такльге қатысты өз концеп­циямды айттым. Сөйтіп, жазуға кірістік. «Сақал саудасы» өте жақсы қабылданды.
Содан әлі күнге дейін пьеса оқығанда миымда бірінші пластика, сосын музыка тұрады. Сол музыканы міндетті түрде іздеп табамын. Таппасам, композитор жалдай­мын. Әсет Бейсеуов, Сейдолла Бәйтереков, Кеңес Дүйсекеевтермен көп жұмыс істедім. Нұрғиса ағаны жақсы көрдім. Менің актер кезімде ол кісі бүкіл театрдың музыкасын жазатын. Онда да қызық, біз ойнап жатқан­да ол кісі залда отыратын да бір монологтар кеткен кезде домбырасын дыңылдата бас­тайтын. Үйде емес, театрда отырып, біз ой­нап жатқанда жазып жататын. Мен таңға­латынмын. Ұлылар сондай болатын. Мы­са­лы, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбділда Тәжібаев, Әлжаппар Әбішевтер шақыру билетсіз-ақ театрға күнде келетін. Спектакльден кейін міндетті түрде сахнаның сыртына келіп, батасын беретін.  «Ұлық болсаң, кішік бол» деген сол. Қазір шақырусыз ешкім келмей­ді.
– Бала күнімізде сізді теледидардан көретінбіз. Ол кезде театр спектакльдері көгілдір экраннан жиі беріліп тұратын. Қазір спектакльдерді таспалау, телеар­налардан беру жағы құнтталмай жүр­ген сияқты. Мысалы, Астана көрермені немесе гастрольге барған жерлеріңіз болмаса, сіздерді жалпы жұртшылық біле бермейді...
– Бұл – өте дұрыс мәселе. Шынымен де, алыстағы жұрт бізге келе алмайды, өзіміз баруға мүмкіндігіміз шамалы. Негізі, «Мәдениет» деген телеарна ашылғанда қатты қуанған едік. Бірақ ол біздің ешқан­дай қажеттілігімізді өтеп тұрған жоқ, қазақ өнерін дәріптеп жатыр деп те айта алмай­мын. Мысалы, сіз айтып отырған нәрселерді ұйымдастыру – солардың жұмысы. Қазақ өнерінде қазір не болып жатыр, қандай жастар келуде, нендей түйткілді жайттар бар, міне, осыны беру керек қой. «Мәде­ниет» арнасы ашылды дегенде ел-жұрт осыны күтті. Бірақ ол үміт әзірге ақталған жоқ.
– Ал басқа театрларға барып тұра­сыз ба? Әріптестеріңіздің жұмысы­мен қаншалықты таныссыз?
– Басқалардың спектакльдерін жиі көріп тұрамын деп айта алмаймын. Біздің кәсіптің бір жаманы, театрда көрермен сияқты отыра алмайсың. Мазаң кетеді. Кәсіп­тік деңгейде қарайсың да көріп оты­рып шаршайсың, «қап, ана жерін дұрыс жаса­мады-ау» деп алаңдап, қобалжисың.
– Егер де сіздің орныңызда қара­пайым көремен болса, ол қандай ойда отырады, қандай күйде болады, жал­пы, театрға не үшін келеді?
– Қарапайым көрермен театрға демалу үшін келеді. Бірақ демала отырып өзінің мұңайған немесе қуанған  сәтін спектакль арқылы көре алады.
– Театрды көтеру, өнерді өрістету тұрғысында алда қандай жоспарлар бар?
– Жақында Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожасын» қойдық. Сахнаға өзім ыңғайлап жасадым. Әнге, хорға құрылды. Н.Тілендиевтің, Ә.Бейсеуовтің әндері пайдаланылды. Т.Шапайдың Мұқағалидың сөзіне жазылған әні бойынша спектакльдің атын «Көзіме бір көрінсең бала ғашық» деп алдым. Бұл өзі сағынышқа құрылған тар­тымды туынды болды. Содан кейін Н.Ора­залиннің «Шырақ жанған түнін» бүгінгі күнге ыңғайлап сахналадық. Бұл пьеса, негізі, осыдан 40 жыл бұрын қойыл­ған, кейіпкердің бірін өзім ойнағам. Соны­мен қатар Шекспирдің «Асауға – тұсауын» дайындай бастадық. 
Мен, жалпы, шығармашылықта жоспар жасамайтын адаммын. Газет-журнал оқып отырғанда бір-екі жол бірдеңе ұнаса, соны алам да бірдеңе шығаруға тырысам, сол бойда бастап кетуге дайынмын. Оған жанымдағы балалар да үйренген. Кейде екі-үш дүниені қатар алып жүреміз. Бірінен жалыққандай болсақ, екіншісін жалғасты­рамыз. Бір спектакльдің соңында бір-екі ай жүрмеймін. 15-20 күнде шығарып тастай­мын. Өйткені ол оған дейін миымда әбден пісіп-жетіледі. Созып жүре бергенді ұнат­пай­мын, ойыма келген нәрсені табан астын­да істегенді дұрыс көремін.
– Музыкаға құштар екеніңізді айттыңыз. Сізді, әдетте, қандай музыка қызықтырады?
– Мен классикалық музыканы көп тың­даймын. Сосын миымда үнемі бір музыка­лар жүреді. Соның әуенін табуға бүкіл өмірімді, бүкіл ақшамды салуға бармын. Қашан соны тапқанша бүкіл өмірім түкке тұрмай кетеді. Ұйқы да, күлкі де жоқ, дүкен аралап кетемін. Миымдағы музыкаға ұқсас әуен тапсам бітті, спектакль шықты деген сөз. Балетмейстерді алып келемін де, «Міне, картина былай болуы тиіс» дей­мін.
– Ал өзіңіз бірдеңе жазуға тырысып көрген жоқсыз ба?
– Шынымды айтсам, кейде ән шығар­ғым, өлең, әңгіме, повесть, пьеса жазғым келеді. Бірақ ойлап-ойлап тұрам да, «қой, менен де артық шығаратындар бар ғой. Әркім өз жұмысымен айналысуы керек қой» деп ойлаймын.
– Басқа не айтылуы тиіс деп ойлай­сыз? Қандай талап-тілегіңіз бар?
– Бәрі ойдағыдай. Өмірге ризамыз. Жалпы, жас кезде көп ойланбайсың.  Бірақ қарап тұрсаң, бәрі өтеді, өмір дегенің – шынымен де бір күндік қана нәрсе. Таңер­тең оянудың, жарық дүниені көрудің өзі – бақыт. Туған-туысың, жолдас-жораң, теат­рың бар. Одан артық не керек? Мысалы, менде өмірі екі-үш қабатты керемет үй болған емес, болмайды да. Мен оған мән де бермедім, «қап, әттеген-ай» деп ойлағам да жоқ. Бірақ бала-шағам бәрібір менен алға кетеді. Өйткені дұрыс тәрбие бердім. Ешкімнен ештеңе ұрламадым, ешкімге қиянат та жасағам жоқ. Арманшыл, қиялшыл екенімді олар да жақсы біледі.       
Жалпы, мені жетелейтін – күдік. Ел көбірек дәріптеп, көбірек қол соққан сайын қорқа бастаймын, өз мүмкіндігімнің одан да жоғары екенін білемін. «Шапалақты менің көңілім үшін соғып жатыр» деп ойлаймын. Шаршатпайтын да – ішімдегі сол күзетші. Мен, мысалы, Алматы мен Астананың арасында үнемі ұшамын да жүремін. Алматыдағы өнер академиясында сабақ беремін, қайтадан Астанаға барып спектаклімді жасаймын. Біреуінен жалық­қанда екіншісіне кетемін. Өзім де, балала­рым да соған үйрендік. Мұның бір жақсы жері – әртістерде де, студенттерде де еркін­дік пайда болады екен. Мен тек түсіндірем, қателіктерін көрсетем, қалғанын өздері алып кетеді.
– Әңгімеңізге рақмет.

Алашқа айтар датым...
«Мәдениет» деген телеарна ашылғанда қатты қуанған едік. Бірақ ол біздің ешқандай қажеттілігімізді өтеп тұрған жоқ, қазақ өнерін дәріптеп жатыр деп те айта алмаймын. Қазақ өнерінде қазір не болып жатыр, қандай жастар келуде, нендей түйткілді жайттар бар, міне, осыны беру керек қой. «Мәдениет» арнасы ашылды дегенде ел-жұрт осыны күтті. Бірақ ол үміт әзірге ақталған жоқ.