Жұмыссыздық жоспарсыздықтан туындайды

Кеше Статистика агенттігі елімізде жарты миллионға жуық жұмыссыз бар екенін мәлім етті. Қазірде елдегі жұмыссыздық деңгейі 5,2 пайызды құрап отыр. Ал нақты санына жүгінер болсақ, бүгінде мемлекетімізде  548,5 мың жұмыссыз бар. Жұмыспен қамтылғандардың тізімі 8,6 млн тұрғынды құрап  отыр.  2012 жылдың басынан тамыз айының соңына дейінгі аралықта Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жұмыспен қамту органдарында 60,8 мың адам ресми тіркеуден өткен. Айта кетерлігі, бұл тізімге «Жұмыспен қамту – 2020» бағдарламасының қатысушы тұлғалары енгізілмеген.
Сонымен, елдегі жұмыссыздар саны­ның жарты миллионды құрауы нені біл­діреді? Бұл жұмыссыздық мәселесімен кү­ресте алға жылжығандығымызды көр­сете ме, әлде кері пікір қалыптастыруға ық­пал ете ме?!
Сырт көз сыншы
Негізінен, Еңбек және халықты әлеу­мет­­тік қорғау министрлігінің дерегінше, тек 2010 жылы ғана елдегі жұмыссыздық деңгейі 7 пайызды құраған. Араға екі жыл салып біз жұмыссыздық деңгейін 5,2 па­йыз­ға дейін төмендетіп отырмыз. Де­ген­мен біз «екі жыл бұрынғы кезеңмен салыс­тыр­ғанда елдегі жұмыссыздар саны едәуір азай­ды» деп отырған тұста көршілес Ресей елінің әлеуметтанушылары еліміздегі еңбек нарығы турасында  өзіндік пес­си­мистік болжам таратып отырған көрінеді.
Аман ШОТАЕВ, экономист-ғалым:
– Қазірде «елдегі жұмыссыздық дең­гейін қанша төмендеттік» дегенімізбен, Ре­сей сарапшыларының болжамынша, «Қа­зақ­стан халқының әлеуметтік ахуалын әзір­ге оңалту қиын. Себебі елде экспорт жа­ғы жетілмеген, отандық кәсіпорындар легі аз. Қымбатшылық кернеп тұр. Респу­бли­ка халқының 39,7 пайызы орташа жа­лақы алады. Ауылдық жерлерде агро­өнер­кәсіптік кешен дамымаған. Сондықтан кемі бес жылдан соң Қазақстанда жұмыссыздық ар­тады».  Алайда экономист-ғалым ретінде мен мұнымен келісе алмаймын. Себебі біздің елімізде халықты «Жұмыспен қамту – 2020» бағдарламасы, «Моноқа­ла­лар­ды дамыту» бағдарламасы, «Өнімділік – 2020» бағдарламалары нақ сол 2017 жылдары оң нәтиже бере бастауы тиіс. Әрине, сырт көз сыншы екені даусыз. Бірақ өркениетті елдердің біразында нақ осын­дай жұмыссыздық мәселесімен күресу жә­не оның алдын алуға қатысты арнайы мемлекеттік бағдарлама жоқтың қасы. Тіптен бізді сынға алып отырған Ресейдің өзінде жұмыссыздық жайы тым өршіп тұр. Сондықтан маман ретінде мұндай бол­жамдарды қолдамаймын. Өйткені біз­дің елде жұмыссыздарды жәрдемақымен қамту мәселесі, жәрдемақы төлеу арқылы олардың зейнетақы қорына ай сайын қаржы аударып отыру жайы,  еңбек бир­жа­лары арқылы есепке алып, жұмыссыз маманды жұмысқа алу, жұмыссыздарға сұранысты арттырып, олардың еңбек өнім­ділігін қарастыру жайы өзіндік жолға қойы­лып келе жатыр. Тек ендігі біздің алаң­дауға тиіс мәселе елімізге сырттан келетін жұмыс күшіне бақылау, қадағалау орнату болуы қажет.
Жәрдемақы төлеуде жаңа жүйе керек
Жалпы, еңбек нарығын бақылаушы ма­­­ман­дардың пайымдауынша, қазірде ең­­­бекпен қамту мәселесі әсіресе жастар ара­­сында кең етек алуда. Мемлекет тара­пынан құрылған еңбек биржалары да әлі де болса жастарды, сондай-ақ кезінде тә­жі­рибелі маман қызметін атқарғандарды  ең­бекпен қамту мәселесін толық шеше ал­мауда. Осыған байланысты жұмыссыз­дар­ға жәрдемақы төлеуде жаңа жүйеге көш­кен абзал...
Мейрам ҚАБДРАХМАНҰЛЫ, экономист-сарапшы:
– Соңғы уақытта көптеген компаниялар жұмысшыларға деген сұранысын күрт азай­ту үстінде. Жұмыссыздардың көп бө­лігін жас мамандар құрайды. Осыған орай қазірде бізде азаматтарды сұранысқа ие басқа кәсіп түрлеріне оқыту жүйесі бір­тіндеп жүзеге аса бастады. Алайда біздегі жұмыссыздық бойынша тіркеуде тұрған азаматтарға берілетін жәрдемақы мөлшері ұлғайтылса жөн болар еді. Мыса­лы, Ис­­па­­нияда жұмыссыздық бойынша тір­кеуге тұрған азамат тәжірибесі мен біліктілігіне қарай 900 евро мен 1300 евро аралығында мемлекеттік жәрдемақы алуға құқылы. Бірақ одан үміті бар адам кем дегенде алты жыл жұмыс істеп, арнайы әлеуметтік жарна төлеп тұруы тиіс. Бізге де біртіндеп осы жүйені енгізген абзал. Себебі қазірде елімізде бір кәсіпорында 10-15 жыл бойы жұмыс істеп жұмыссыздар сана­тына ілініп кеткен азаматтар қаншама? Сон­дықтан олардың біліктілігі мен тә­жі­ри­б­есі аяқасты етілмеуі үшін мұндай жүйе бізге керек. «Мемлекеттік жәрдем­ақы­лар халықты жал­қау­лыққа үндейді. Осыдан барып жұрт мем­лекетке масыл болады» деген пікір ту­дырушылар да баршылық. Бірақ бұл жағы да арнайы зерттеуден өтуі тиіс. Біздің арнайы бағдарламаларға осы іспетті жаңа жүйе енсе жөн болар еді.
Жұмысты қай мезгілде іздеген жөн
Абзалында, «елде жұмыссыздық дең­ге­йін төмендетудің алғы шарттары бар, бі­рақ бұл жүйені әлі де жетілдіру қа­жет­тігін» алға тартқан мамандар еңбек нары­ғындағы ахуал үнемі құбылып отыратынын, осы­ған орай жұмыс іздеп, «екі қолға бір күрек» табуда өзіндік қолайлы мезгілдер болатынын алға тартуда. Отандық сарап­шылардың байыптағанындай, елімізде жұмыс іздеуге қолайсыз мезгіл мамыр, маусым, шілде айлары екен.  Мұны арнайы кестеден көруге болады.

Түйін
Сөйтіп, қалай десек те, жұмыссыздық қамыты жарты миллион бұқараны қос өкпеден қысып тұрғаны да жасырын емес. Мамандар бұған қатысты «Жұмыссыздық жоспарсыздықтан туады. Қалай болғанда да жұмыссыздықты шешуде өзіндік жоспарымыз, бағыт бағдарымыз болуы тиіс. Ұлттық кәсіби жұмысшы табы қалыптасып, еңбек нарығында ол мамандарға сұраныс артқаны жөн. Ол үшін алдымен отандық кәсіпорындардың, өндіріс орындарының жұмысы алға басуы қажет»  деседі.