Ғаламторда «.ҚАЗ» домені қанат қақты

Қазақтың қолданыстағы кирилл әліпбиіне негізделген «.ҚАЗ» атты жаңа домені ғаламторда іске қосылды. Қазақстанның ІТ-компаниялар қауымдастығы Көлік және коммуникациялар министрлігінің қолдауымен «.ҚАЗ» жоғары деңгейлі ұлттық доменін дайындау, тіркеу және іске қосу мәселелеріне қатысты барлық қажетті рәсімдерді атқарып бітті. Енді ұлт атауының басқы үш әрпінен тұратын ұлттық доменді пайдаланатын күн алыс емес. Кеше Қазақстанның ІТ-компаниялар қауымдастығының президенті Нұрлан Исин бұл жайында баспасөз мәслихатында ресми мәлімдеді.
Өз ана тілімізде жұмыс істеуге толық мүмкіндік бе­ретін «.ҚАЗ» ұлттық доменін пай­далану төңірегінде мә­­селенің көте­ріл­геніне екі жылдың жүзі болыпты. Осы уа­қыт ішінде Қазақстанның ІТ-компаниялар қа­­уымдастығы  ғаламтордағы домендік атау­ларды тіркеу мен ІР-мекенжайларды ұйым­дастыру жұмысын жүр­гізетін ICANN ха­лықаралық корпорациясының талап­та­ры­на қатысты бірқатар шараларды атқарған. Тех­ни­калық һәм ұйымдастыру­шы­лық жұмыстардың бәрі түгесілген соң, ICANN ақыры ұлт атауының басқы үш әр­пінен тұратын «.ҚАЗ» доменін пайдалануға өкілдік бер­ген болатын. «Келісімге қатысты соңғы шешім 7 нау­рыз күні  ICANN халық­ара­лық ұйымынан келіп жет­ті. Сөйтіп, жо­ға­ры деңгейдегі ұлттық доменмен жұ­мыс істеуге рұқсат алып отырмыз», – дейді Қа­зақстанның бас ІТ-шысы Нұрлан Исин. Ен­дігі күні «.ҚАЗ» доменін тір­кеу шарасы бір­неше кезеңмен жүзеге асатын бо­лады. Ең ал­дымен, 1-30 сәуір аралығындағы бір ай ішін­­де мемлекеттік органдарға өздерінің ұлт­тық әліп­би­дегі домендік атауларын тір­ке­туге мүмкіндік бе­рі­ле­ді. (Мәселен, Мұ­най және газ министрлігі – «МГ.ҚАЗ», Білім ми­нистрлігі «Білім.ҚАЗ» деген секілді–авт.). Екінші кезеңде үш ай өздерінің сауда белгілеріне, фир­малық атауларына доменді белгілеп, тіркеу үшін ұйым­дарға, кәсіпорындарға уақыт беріледі. Соңғы ке­зеңде, яғни 15 тамыздан бастап «.ҚАЗ» до­менін тіркеу ашық жүргізіле бастайды. Кез келген азамат, кез келген заң­ды немесе жеке тұлға осы уақыттан бастап ұлттық әліп­би әріптері пайдаланылатын сайттарды тіркеп, со­нымен жұмыс істей алады. Тіркеу барысында қазіргі қол­даныстағы интернет желісінің қазақстандық сег­мен­тінің домендік кеңістігін тіркеу, пайдалану және бө­лу ережесі қолданылады. Мәселен, интернет мекен­жайды тіркеу барысында мынадай арнайы белгілеудегі домендік атаулар қолданылады:
МЕМ.ҚАЗ – мемлекеттік ұйымдар, мемлекеттік мекеме немесе кәсіпорынды тіркеу туралы куәлікті иеленушілерге; 
БІЛ.ҚАЗ – білім беру мекемелері үшін, білім беру қызметін жүзеге асыруға лицензия иеленушілерге;
КОМ.ҚАЗ – коммерциялық ұйымдар үшін;
ҚАУ.ҚАЗ – коммерциялық емес ұйымдар және жобалар үшін;
ҚОР.ҚАЗ – Қорғаныс министрлігі үшін;
БАЙ.ҚАЗ – байланыс кәсіпорындары үшін.
«Жалпы, ұлттық әліпби таңбаларын пай­­даланып, интернет желісіндегі ме­кенжайды қалыптастыру ғаламторды қа­зақ тілінде, яғни ана тілімізде пайдалану құқығын іске асыратыны сөзсіз», – дейді ІТ-компаниялар қауымдастығының прези­денті Нұрлан Исин. Ескере кететін жайт,  соңғы мәліметтерге сүйенсек, әлемде  ICANN мақұлдауын алып, ұлттық доменін төл әліпбиімен қалыптастырған 45 ел бар екен. Ал «.ҚАЗ» әлемдегі кириллица әліп­биіндегі үшінші домен болып табылады. Бұған дейін Ресей «.РФ» доменін, сербтер «.СРБ» доменін қатар қолданып келген.
«.kz»-тың орнын «.ҚАЗ» баса ала ма?  
Әлбетте, «.ҚАЗ»-дың келуі «.kz»-тың құрдымға кеткенін білдірмейді. Екеуі қатар жүре береді. Десе де, «.ҚАЗ», негізінен, қа­зақ­тілді ғаламторшыл қауымға арнала­тыны бел­гілі. Өйткені мұндай доменнің айна­лым­дағы белсенділігі де ең алдымен қа­зақ­ша оқып, қазақ тілінде жаза біле­тін­дердің белсенділігімен байланысты бол­мақ. Ендеше, «.ҚАЗ» домені өз атауы айтып тұрғандай –  қазақтілділер домені. Со­лай болса, мемлекеттік тілде іс жүргізетін мем­лекеттік органдардың бүгінгі жағ­да­йына көз жүгіртіп, ғаламторды ұлттан­ды­руға атсалысатын азаматтардың, ұйымдар­дың  санымен есептесек, «.ҚАЗ» доменін пай­даланушылар саны қаулайды деуге ауыз бармайды. Екіншіден, «.ҚАЗ» доменін пайдаланудың өзі белсенділікпен қоса, ниетке де байланысты. Өйткені «компью­тер­де қазақ қарпі жоқ, сол үшін қазақша жаза алмаймын» деген сылтауды бетке ұстаушылардың еркі өзінде. Ал сарапшылар алдағы уақытта «.ҚАЗ» доменін пайда­ла­нушылардың саны 7 мыңға жуықтаса қуа­натынын айтады. «Қазіргі таңда 70 мыңға тарта  «.kz» доменіндегі сайттар бар. Осы­ның 10-15 пайызы «.ҚАЗ» доменіне көшсе де жаман емес. Сондықтан да біз үдере сер­пілісті болжай алмаймыз. 10 пайыздың өзі құптарлық болар еді», – дейді Нұрлан Исин. Ал «.РФ» домені алғаш іске қо­сыл­ғанда Ресейдегі кириллицаға көш­кендер қа­тары шамамен 15-20 пайызды құраған.
«.ҚАЗ»-дан не пайда?
Әлемдік ықпалдастыққа ұмтылып, оның ішінде латын әрпінің негізінде түркілік ортақ әліпби жасау мәселесі күн тәртібінен түспей тұрғанда кириллицаға домен бергеннен ұтар бар ма? Дәл осы мәселеде ІТ-компаниялардың да, әлеуметтік же­ліні пай­да­ланушылардың да пікірі екі­ге жарылады. Бірі кириллицаның тиім­сіздігін бетке ұстап, оның орнына ла­тын­ша-қазақша керек дегенді айтады. Таң­балардың түрленуінен түрлі қиын­дық­тар туындайтынын сілтеп қорқытады. Ал Нұрлан Исин мырза бұған: «Латын әліп­биіне көшу туралы түпкілікті шешім әлі шыққан жоқ. Ондай шешімді то­сып отыр­сақ, әлі қанша уақыт оты­ра­ты­ны­мыз­ды бір Құдай біледі. Өйтіп құр қол оты­­ра беруге болмайды, жұмыс істелуі, ал­ға жылжуымыз керек. Ал латын әліп­биі­не көшу, тіпті ертең енгізілсе де бұған еш ке­дергіні көріп отырған жоқпын. Сон­дықтан қор­қатын түк те жоқ», – деп кесіп айтты.
«.ҚАЗ» доменіне қатысты басты мә­се­ле ниет дегенді айтып қалдық. Шынымен со­лай. Өйткені ісқағаздарын ұлт тілінде ай­налдыру талабына шекесінен қарайтын мем­лекеттік орган «.ҚАЗ»-ға көшсе, еш­қандай бұлтаңға бара алмасы айқын. Бұ­ған қоса, дәл сол мемлекеттік орган­дар­дың интернеттегі қазақ тіліне қатысты сын­­ды жоюдың да бір тәсілі осы болмақ. Ал уақыт талабымен келсек, Қазақстанда тұ­­рып «компьютерім қазақшаны түсін­бей­ді» де­ген сылтауды айту, біріншіден, ұят, екіншіден, ниетсізге ешкім шеттен кө­мек бермейтіні айқын.
Ниет демекші, дәл осы «.ҚАЗ» домені туралы ақпарат ғаламтор кеңістігін шар­лай жөнелгенде, елімізде тіркелген ақ­па­рат агенттігінің де ниетін байқап қал­ған­дай­­­мыз. Атап айтқанда, «Интерфакс» агент­тігі ке­ше­гі мәселеге қатысты «ұсы­ныл­ған домен нұс­­қа­сында «құйрығы» бар «к,» әрпі пай­да­­ланылады» деп қа­за­­қы «қ»-ның белінен ба­сып, қазақтыққа мүлдем жолағысы кел­мей­тіндей қоқи­ла­нады. Сөйтіп, «.ҚАЗ» до­менін «.К,АЗ» деп тағы өзіне бұрып әкетті. Бұл қалай? Қа­зақстанда қызмет ететін ақ­парат агенттігінде қазақша әріпті орнымен қол­данатын, әйтпесе соған жол сілтеп көр­сететін бірде-бір азаматтың болмағаны ма? Не де болса ұлттық доменге қатысты ниеті түзу емес екенін танытатындай.
Айтпақшы, Нұрлан Исин мырза «Қа­зір­дің өзінде тексеріп көргісі келетіндер https://тест.қаз интернеттегі мекенжайына кі­ріп, жаңа атаудың жұмысын тексере ала­­ды» деп жар салып еді. Кірдік, «Қош кел­діңіз!», «Добро пожаловать!» пен «Wel­co­me!»-нен басқа ештеңе жоқ. Сә­уірдің 1-інен бастап істеп кететін түрі бар.