Қазаққа бидайдан басқа дақыл жат па?

Астық молшылығынан туындаған «жыр» кеше Мә­жіліс­те де біршама шырқалды. Расында, соңғы екі-үш жыл­да Тәуелсіздіктен бергі кезеңдегі астық рекорды бір­­неше қайтара жаңғыртылса да, қазына қамбасына сый­ма­ған астық дауы бір түгесілген емес. Биыл да – ре­корд! Биыл да – ысырапқа қатысты ылаң! Расында, бір қарағаннан егіннің бітік болып, қамбалардың аузы-мұрнынан астық ағуынан келетін залал жоқ тәрізді. Бірақ ерте көктемнен егіс басында түнелткен дала диқандарының маңдай терін қайтіп ақтаймыз? Сондықтан да астықты мол алу ғана емес, оны бүлдірмей, тиімді пайдалану өзекті. Кешегі Мәжілістің Үкімет сағатын­да ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбеков мырза депутаттар алдында осы мәселелер жөнінде баяндап, жиыннан біршама терлеп шықты.
Астық – Алланың несібесі. Білгіш­тер есептепті, осы айда әлемде жеті мил­лиардыншы адам өмірге келеді екен. Ендеше, адамзат санының өсуі­не қарай асқа һәм астыққа сұраныс барған сайын арта түспек. Оның үсті­не сол жеті миллиардтың қаншасы тоя тамақ ішіп жүр. Осы жағын ойла­сақ, егіні бітік Қазақстанның көп шү­кір ететін жөні бар. Биыл да, мінеки, ауа-райының қолайлылығы арқа­сын­да әр гектардан алынатын өнімнің ре­кордтық көрсеткішін бағындырға­лы отырмыз. Егін орағы 90 пайыз ал­қапта аяқталып, астық түсімі гекта­ры­на 16,5 центнерді құраған. Ауыл шар­уашылығы министрінің ұсынған рес­ми мәліметі бойынша қазіргі күні орыл­ған астық 24 млн тоннаға жетсе, оның ішіндегі бидайы 20,2 млн тон­наны құрайды. Таза салмақтағы күті­летін өнім 22-23 млн тонна шама­сында болжанады. «Ең алдымен, ауа райының ықпалы жақсы болды. Алай­да салаға кешенді қолдау бол­ма­са, мұндай өнім де жоқ еді.
Мәселен, 1999-2001 жылдары да ауа райы егіске әбден қолайлы болды. Бірақ рекорд болған жоқ. Өйткені сол кездері дәл бүгінгідей қолдау болмады. Нашар тұқым септік, техниканың өнімділігі төмен болды, тыңайтқыштар бүгінгідей берілген жоқ. Екі арадағы нәтиже көзге ұрып тұр», – дейді ауыл министрі Асылжан Сарыбай­ұлы. Расында, аграрлық салаға мемлекеттік қолдау аз емес. Мақтанатын жөн бар. Алайда егін бітік шыққан жылы қабаттаса келетін проблема – қолда бар егінді ірітіп-шірітпей сақтау. Қамбаға түсетін орын тап­шылығы. Ала жаздай ауаның райын аң­дып, күн санайтын диқанның жиын-терім­нен ке­йін апшысын қуыратын мәселе осы –қой­ма жетімсіздігі. Биыл да егін-орақтың қау­қары қайта бастаған тұста шаруалар осы «жырды» айта бастаған. Әйтсе де ми­нистр мырза салған жерден «астық сақ­тайтын қойма жеткіліксіз» деген гу-гудің шындыққа жанаспайтынын айтып, далбаса әңгіменің жай-жапсарын ашып көрсетпек болды. Сөйтсек, қамбадағы астық 70 пайызға ғана толыпты.
«Астықты қоймаға сақтауға шығынын шығарғысы келмейтін шаруаның өзі құлықты емес»...
Рас, министр өстіп айтты. Алдымен қой­ма­ларға қатысты деректі алдыға тастап, сосын сыйымдылық жөніндегі проблема­ның жаппай емес екендігін айтып, бірен-саран жергілікті сипатын меңзеді. «Астық сақтауға қатысты жекелеген проблемалар бары рас, бірақ жаппай сипатта емес», – деп Асылжан Сарыбайұлы Қазақстандағы тұтастай жағдайды депутаттардың көз алдына суреттеп берді. Мәселен, елдегі қоймалардың жалпы сақтау сыйымдылығы 22,5 млн тоннаны құрайды. Оның ішінде ли­цен­зияланған астық қабылдау кәсіп­орынд­ары 13,6 млн тонна, ауыл шаруашы­лығы құрылымдарының қоймалары 8,9 млн тоннаны қабылдай алады. Бұдан бөлек, ашық алаңқайларда да, тіпті соңғы уақыттарда қолданылып жүрген полимерлі қаптарда да сақтауға болады. «Биыл облыс әкімдіктерінің ұсынысы бойынша жағдайға қарап, мынадай тәсіл қолдандық: жинал­ған құрғақ астықтың басым бөлігін кәсіп­орын­дардағы астық қоймаларында сақтап, қа­зіргі кезде жиналып жатқан ылғалды астық­ты бірден элеваторларға тасыдық. Тә­сіл өзін-өзі ақтады. Астық қабылдау кә­сіп­орындарында 30-40 пайызға дейін сыйымдылық бос. Бір сөзбен айтқанда, қа­зір элеваторлардың толуы 70 пайыз», – дейді министр. Бұдан бөлек, ауыл шаруа­шылығының басшысы «соңғы кездері астық сақтайтын жаңа қоймалар тапшы» дегенге саятын сынды да жоққа шығарды. Дерегі де баршылық: 1991 жылдан бастап сыйымдылығы 2 млн тонна құрайтын жаңа 58 астық қабылдау кәсіпорны салынған. Шаруа қожалықтарының өздері 650 мың тонналық 42 қойма салып алыпты. Жақын күндері 109 мың тонна астық сыйып кететін үш қойма пайдалануға беріледі. Алдағы уақытта да қуаттылығы 16 млн тоннаға же­тетін элеватор салу көзделіпті. «Бір сөзбен айтқанда, астық сақтау проблемасы жергі­лік­ті жерлерде ғана, оның ішінде жекелеген шаруаларда болып отыр. Әлгіндей өздерін­де қойма жоқ тауар өндірушілер қалта­сынан шығын шығарғысы келмейді. Әйт­пе­се, апарамын десе бос элеваторлар бар­шылық. Расында, көлік шығынын ойлап, кейбіреулер астықты ысырап етпесе екен. Негізі, бидайды сақтау мәселесін, ең алды­мен, тауар өндірушінің өзі шешкені абзал. Өйткені бұл үшін барлық жағдайлар жа­сал­ған. Арнайы несиелік бағдарламалар ашылып, жеңілдетілген пайыздар да ұсыны­лып отыр», – дейді Асылжан Сары­бай­ұлы. Дегенмен Үкімет астықтан шашау шығармас үшін шапшаң шараларды дер кезінде қабылдауға әзір. Министр айтпақ­шы, астық сақтығы кең ауқымды сипат ал­ма­са да, атқарушы билік бидайдың алыс-берісін бақылап, сыртқы нарықтағы қоз­ғалысын реттеуге әркез құлшынысты.
Астық саласына қажеттісі – әртараптандыру
Сөйтіп, астықтың ағымдағы пробле­маларына бір аялдап, мәселені бақайша­ғына дейін жіліктеп шыққан ауыл шаруа­шылығы министрі алдағы перспектива­ларға да үңілді. Терең талдаулар негізінде астық өндірісін дамыту үшін жүйелі шараларды қабылдау керектігіне мән беріп, осы бағытта бірқанша сөз арнады. «Көп жыл болды монодақылдан кету туралы тынбай айтып келеміз. Дегенмен мойындайық, сөз жүзінен әріге аспадық. Әлі күнге тек бидайды субсидиялап келеміз. Ал осындай қаржылық қолдаудың экономикалық тиімділігі, ең құрығанда шаруалар үшін ынталылық рөлі сезілді ме? Жоқ. Ендеше, қорытынды жалғыз – моно­дақылдан кету керек», – дейді Асылжан Мамытбеков. Есепке салсақ министр қалт айт­пайтын тәрізді: қыруар қаржыны би­дай­ға қайтарымсыз-ақ шығындап келетін­дейміз. Мәселен, бір ғана биылғы субси­дияның көлемі 8 млрд теңгені құраған. Бұл аз қаражат емес. Сондықтан да ауыл шаруа­шылығының басшысы бюджет қаража­тының тиімділігін арттырып, астық субси­дия­сындағы қадамды өзгерткісі ке­летінін аңғартты. «Сөз бен істі үйлестіргіміз ке­леді. Бақандай 10 жыл болды, мо­но­дақыл­ды шектеу туралы мәселе көтерілгелі бері, алайда бидайды ғана субсидиялау арқылы басқа дақылды дамытуға залал келтіріп келеміз. Жүйе қарама-қайшы. Оның үстіне мал шаруашылығын дамытып, ірі қараны көбірек өсіруді ескерсек, егіс алқабын әртараптандырудың игілігін көрер едік», – дейді А. Мамытбеков. Ми­нистрдің жар­ты сағаттық мәліметінен соң депутаттар са­уалға жүгініп қана қоймай, өз пікірлерін де ортаға салған еді.
Қиыр Шығыстан қосымша терминал салу керек
Ромин Мәдинов, депутат:
– Астық мәселесінде Қазақстан экспорт­қа бағдарланған мемлекет болғандықтан, көп жағдайда сыртқы факторларға тәуел­діміз. Оның үстіне Қазақстан астық экспорт­тайтын әлемнің алғашқы бестігіне енгені­мен, олардың арасындағы теңізге шығар жолы жоқ жалғыз мемлекетпіз. Ал астықпен әлемдік сауданың барлығы теңіз арқылы жасалады. Осы тұрғыдан алғанда, біз сырт­қы факторлардан жеткілікті түрде тәуел­сіз емеспіз. Бұл үшін Қазақстанға өзіне тиесілі терминал ауадай қажет. Оның бірі Қара теңізде салынып жатыр. Бұдан бөлек, тағы бір терминалды Ресейдің Қиыр Шығысында Владивостокта, Находка ма­ңында салған дұрыс. Осы бағыттағы мәсе­ле­лердің бәрін Кеден одағы арқылы рет­теуге болады. Сонда ғана біз астық сатуда сыртқы факторлардан арылып, тәуелсіз бола аламыз. Өйткені Оңтүстік-Шығыс өңірлеріне шыға алатын тағы бір нарықтық бағыт болса, еркінірек қимылдаймыз. Қа­ра теңіз арқылы астық таситын Ресей ол жақ­қа көп жолай бермейтінін ескерген ләзім.
Дақылды өңдеу неге кенжелеп тұр?
Жексенбай Дүйсебаев, депутат:
– Биоотын өндірісі туралы заң қабыл­дан­ған кезеңде, бидай бітік болып, астық арты­лып жатса оны жаңа өндіріске бағыт­тай­мыз деп едік. Әйтсе де бұл жайында ешқандай мәлімет жоқ. Неге? Оның үстіне астықты тек шикізат ретінде сатқаннан түсер пайда мәз емес. Ендеше, неге оны өңдеуге көңіл бөлмеске. Елбасының тап­сырған міндетінің бірі осы емес пе?!
Ауыл министрі ауыл тіліне теріс қарамау керек..
Құрманғали Уәли, депутат:
– Таратылған ақпараттың ішінде мем­лекет­тік тілде бірде-бір хабар-ошар жоқ. Сонда бұл тек ресми тілде жұмыс істейтін ми­нистрлікке айналған ба? Ауыл шаруашы­лығы министрлігі атына заты сай болып, ауылдың тілімен сөйлеуі керек. Мемлекеттік тілге түсінігі төмен, тіл туралы бағдарла­мадан хабарсыз, немқұрайды министрлік емес еді ғой, бұл?!