1,5 миллиард пұт алтынды қайда сақтаймыз?

«Еліміз үшін әсіресе астық жинауда рекордтық көрсеткіштің керегі жоқ.  Оның орнына егілетін дәнді дақылдарды әртараптандыру қажет.  Өйткені  біздегі астық сақтау қоймаларының сыйымдылығы – 14-15 млн тонна ғана. Сондықтан бидайды осы көлемнен асырмау керек».  Біздің ауыл шаруашылығы министрі осылай дейді. Негізі, елімізде жылда орын алатын астық сақтау бойынша мәселені еңсерудің орнына оның көлемін қысқарту керек деген бұл пікір қаншалықты көңілге қонымды?
Рекордтық көрсеткіш десе, кез келген мемлекет бөркін аспанға лақтырып, қуаныш пен мақтаныш сезіміне бөленеді.  Ал осындай мықты көлемге қол жеткізгенмен,  бізде оны игерудің ауыртпалығынан жалтаруға тырысу басым тәрізді.
Астық көлемін қысқартудан ұтамыз ба?
Мамандардың айтуынша, соңғы 60 жылда біз астық бойынша биылғыдай көрсеткішке қол жеткізіп көрмеппіз. Кеңес заманында «1 млрд пұт алтын дән жинадық» деп алақайласақ, биылғы астық көлемі 1,5 млрд пұтқа жететін тәрізді. Алайда оны сақтау жағынан бел­гілі бір мәселелер бар. Оны осы апта басында Мем­лекет басшысының қабылдауында болған Пре­мьер-министр Кәрім Мәсімовтің өзі мойындады. 
– Биылғы жылдың қорытындысы бойынша 24-25 млн тонна бидай жиналатын болды. Осыған сәй­кес белгілі бір қиыншылықтар бар, ол – астықты сақ­тау. Осы мақсатта ауыл шаруашылығы министрі бас­таған штаб құрылды, – деді Елбасының қабыл­да­уындағы сөзінде К.Мәсімов.
Ал сол штабқа басшылық жасайтын ауыл шаруа­шылығы министрі Асылжан Мамытбеков кеше ғана: «Қазақстанға 14 млн тоннадан артық бидайдың қажеті жоқ. Одан кейін проблема көбейіп кетеді.
Осы жағдайдың өзі егістік алқабын ди­версификациялап, жем өндірісін арттыру қажеттігін айғақтайды», – деген еді. Жалпы, стратегиялық маңызға ие астықтың көлемін қысқарту туралы мұндай пікір қаншалықты орынды?
«Қазақстан фермерлер одағы» респуб­ликалық қоғамдық бірлестігінің вице-президенті Ақжол Әбдуқалимовтың пікірін­ше, әлемде бидай мен ұн жоғары сұраныс­қа ие болып, азық-түлік дағдарысы дендеп бой көтеріп келе жатқанда, астықты өндіру көлемін арттыра түсу қажет. «Ал 14 млн тонна деген латуфундистердің осы нарық­тағы ұсақ фермерлердің жолын жабудағы лоббиден туындап отырған нәрсе», – дейді ғалым.
– Біздегі ірі латуфундистердің күш алға­ны соншалықты, қоғамда «ауыл ша­руа­шылығын өрге сүйреп алып шығатын – ірі корпорациялар да, ал ұсақ шаруа қо­жа­лықтары дамуда тек кедергі мен шығын әкелгеннен басқа пайдасы жоқ» деген пікір таныла бастаған. Шындығында, әлемдік тәжірибеде шағын және орта кәсіпкерліктің арқасында жалпы ішкі өнімін арттырып отырған елдердің қатары көп. Сондықтан осы тапты мемлекеттік қолдауға алуға ба­рынша көңіл бөлінген. Ал бізде, кері­сінше. Бұл – біріншіден. Екіншіден, астық өндіруші ірі компаниялардың меншігінде 10 млн гектар егістік алқап бар. Соны 10-15 цент­нерге көбейтіп жіберсеңіз, әлгі министр айтып отырған 14-15 млн тон­наңыз шыға келеді. Яғни біздегі ірі компа­ниялардың астық өндірудегі потенциалы – 14 млн тонна. Үшіншіден, диверси­фика­ция деген бір күнде орындала салатын нәрсе емес. Яғни министрдің ауыл шаруа­шылығы да­қыл­дарын өндіруге инфра­құрылым сал­май, шаруа қожалықтарын оған маман­дандырмай, техникасы мен технологиясын соған қарай бейімдемей бірден әрта­раптана салайық дегені ұсақ ауыл шаруа­шылығы тауарын өндірушілерді жарға жыға салумен бірдей дүние емес пе?..
Сондай-ақ ғалым мемлекет фермерлер өндірген астықты экспорттауға жағдай жа­сай алмаса, ең құрымағанда, оларды балама сақтау қоймаларымен қамтамасыз ету керек дегенді айтады. Бұл ретте ішіне бір көлік оңай кіріп-шығатын астықты сақ­тау қаптары қазір шетелдерде ыждаһат­тылықпен қолданылып жүргенін айта ке­телік. Яғни бұл арада ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді осындай қаптармен қамтамасыз етуді мемлекет өз мойнына алса деген тілек бар.
Ал экономика сарапшысы Алғатбек Қы­дыр­бекұлы дәнді-дақылдарды әрта­раптан­дыру ісін жүргізуді белгілі бір дең­гей­де қолдайды, әсіресе, Батыс Қазақстан облысы бойынша.
«Естеріңізде болса, Батыс Қазақстан облысында үш-төрт жыл қатарынан қуаң­шылық орын алып келді. Сол себепті соңғы кездері бұл аймақта егілген егістіктен еш­қандай пайда болмай жатыр. Мамандар бірнеше мәрте билікке бұл аймаққа егін себудің қажеті жоқ екенін айтқан екен. Ендеше, спецификалық және жағрафиялық ерекшелігіне қарай мұнда мал шаруа­шылығын жандандырсын немесе көп жылдық өсімдіктер өсірсін, бірақ астықты емес», – дейді ол.
Астық экспортын арттыру керек
Ал бұл бағыттағы Үкіметіміздің пози­циясы – көп астықты тезірек экспорттау.
– Үлкен мәселенің бірі – тауарды өткізу нарығы. Қазан айында Түрікмения арқылы жаңа жол ашылады. Ал жылдың аяғына дейін Қорғас арқылы Қытайға баратын қосымша теміржол қызметі іске қосылады. Яғни осы жолдар арқылы жаңа нарыққа шығуға толықтай мүмкіндігіміз бар: Түрікмения арқылы Парсы шығанағы мен Ауғанстанға, ал Қытай арқылы сол елдің өзіне және Оңтүстік Шығыс Азияға шы­ғамыз. Бұл – мәселенің нақты шешімі, – дейді К. Мәсімов.
Сол секілді биыл Қазақстан мен Ресей астық тасымалы бойынша біріккен өзара кәсіпорын құру туралы келісімшартқа отырды. Кеден одағы аясында вагон шығаратын бұл кәсіпорынның екі тарапқа да берері мол. Әрине, жағдай осылай болып жатса, бұл көз қуантарлық жайт-ақ. Бірақ Мәжіліс депутаты П.Дмитриенко Үкімет қолданып жатқан шараларына күмәнмен қарайды: «Естеріңізде болса, былтыр Премьер-министр Қытай, Иран, Иракта қосымша астықты өткізу жолдары болады, Грузияда да порт бар деп еді. Бірақ оның бәрі сөз жүзінде қалды. Ал биыл қалай болады екен?..»
Қалай дегенмен де, бұл арада Үкімет биылғы еліміздің астық экспорттаудағы әлеуетін 10 млн тонна деп белгілеп отыр­ғанын баса айта кетелік. Жалпылай алған­да, астық тасушы вагондарға қатысты мә­се­лені Үкіметтің бір жақты еткені көңілімізді жай етеді. Өйткені мұндай жағдайда экс­портқа бағыт алған алтын дәніміз «аяғы­нан» тұсауланбасы анық.
Маман пікірі:
Ақжол ӘБДУҚАЛИМОВ, «Қазақстан фермерлер одағы» республикалық қо­ғамдық бірлестігінің вице-президенті:
– Астықты экспортқа шығарудағы озық елдің бірі – Канада. Олар жылына 30 млн тонна астықты сыртқа тасымалдайды. Бірақ осы ауқымды істің қаражат жағынан канадалық билік ұтылмаса, ұтпайды екен. Есесіне, олар экспорттық тауар ретінде фермерлеріне қолдау көрсетіп, ішкі жалпы өнім көрсеткішін, сонымен қатар өндірістегі ауыл шаруашылығы үлесін арттыру арқылы айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Канадада шаруалар астықты қайда сақтаймын, оны қайда өткіземін деп бас қатырмайды. Елде шыққан бүкіл бидайды біздегі Азық-түлік келісімшарты корпо­рациясы секілді Астық комитеті фермер­лерден бидайдың бір тоннасын 100 доллардан сатып алады. Жылдың соңында әр фермерге тағы да қосымша 50 дол­лардан береді. Ал Үкімет оны шетел на­рықтарына 200 доллардан өткізеді. Бұл арадағы әр тоннадан тапқан 100 доллар экспорт бағытына жұмыла кіріскен ұжым­ның айлығы мен шығындарынан аспайды екен. Сонда Канада астық экспортынан ақшалай пайда таппайды. Бірақ жұмыс орындарын сақтап, ауылды көркейтіп, елдің экономикалық көрсет­кіштерін жақ­сартуға қол жеткізеді. Міне, бізге де осындай саясат керек. Яғни кезінде жекеменшіктің қолына өткізіп алған астық сақтау қоймаларын мемлекет өзіне кері қайтарып, жаңа элеваторлар салып, осы істің басы-аяғына дейін қадағалауы керек. Олай болмайынша, бұл бағыттағы мәселелер күрделене береді.