Әлеуметтік институт қызметінің басты мақсаты — тұрақтылыққа қол жеткізу

Қоғамды әлеуметтік институттар жүйесі қалыптастырады және әлеуметтік жүйе ретінде оның тұтастығын қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықтық, рухани қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді.

Әлеуметтік институт әлеуметтанулық түсіндіруде адамдардың бірлескен іс-әрекетін ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан, тұрақты формалары ретінде қарастырылады; тар мағынада-бұл қоғамның, әлеуметтік топтардың және жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік байланыстар мен нормалардың ұйымдасқан жүйесі.

Әлеуметтік институттар (insitutum — мекеме) — құндылық-нормативтік кешендер (құндылықтар, ережелер, нормалар, көзқарастар, үлгілер, белгілі бір жағдайларда мінез-құлық стандарттары), сондай-ақ оларды қоғам өмірінде жүзеге асыруды және бекітуді қамтамасыз ететін органдар мен ұйымдар.

Қоғамның барлық элементтері бір-бірімен әлеуметтік қатынастармен-материалдық (экономикалық) және рухани (саяси, құқықтық, мәдени) қызмет процесінде халықаралық топтар мен олардың ішінде пайда болатын қатынастармен байланысты.

Қоғамның даму процесінде кейбір байланыстар өліп кетуі мүмкін, кейбіреулері пайда болуы мүмкін. Қоғам үшін өз пайдасын дәлелдеген байланыстар ретке келтіріліп, әмбебап үлгілерге айналады және кейіннен ұрпақтан-ұрпаққа қайталанады. Қоғам үшін пайдалы байланыстар неғұрлым тұрақты болса, қоғамның өзі де орнықты болады.

Әлеуметтік институттар (лат. institutum-құрылғы) - қоғамдық өмірді ұйымдастырудың және реттеудің тұрақты формаларын білдіретін қоғам элементтері. Мемлекет, білім беру, отбасы және т.б. сияқты қоғам институттары әлеуметтік қатынастарды реттейді, адамдардың қызметі мен олардың қоғамдағы мінез-құлқын реттейді.

Әлеуметтік институттардың негізгі мақсаты-қоғамның дамуы барысында тұрақтылыққа қол жеткізу. Осы мақсатқа сәйкес институттардың функциялары бөлінеді:

·         қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру

·         әлеуметтік процестерді реттеу (әдетте бұл қажеттіліктер қанағаттандырылады).

 Әлеуметтік институттар қанағаттандыратын қажеттіліктер әртүрлі. Мысалы, қоғамның қауіпсіздік қажеттілігін қорғаныс институты, рухани қажеттіліктерді шіркеу, әлемді білу қажеттілігін ғылым қолдай алады. Әрбір институт бірнеше қажеттіліктерді қанағаттандыра алады (шіркеу діни, моральдық, мәдени қажеттіліктерді қанағаттандыра алады) және бірдей қажеттілікті әртүрлі институттар қанағаттандыра алады (рухани қажеттіліктер өнер, ғылым, Дін және т.б. қанағаттандыра алады).

 Қажеттіліктерді қанағаттандыру процесі (мысалы, тауарларды тұтыну) институционалды түрде реттелуі мүмкін. Мысалы, бірқатар тауарларды (қару-жарақ, алкоголь, темекі) сатып алуға заңды шектеулер бар. Қоғамның білімге деген қажеттілігін қанағаттандыру процесі бастауыш, орта, жоғары білім беру институттарымен реттеледі.

Әлеуметтік институттың құрылымы:

топтардың, жеке тұлғалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік топтар мен әлеуметтік ұйымдар;

қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нормалар, әлеуметтік құндылықтар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы;

Экономикалық қызмет саласындағы қатынастарды реттейтін символдар жүйесі (сауда маркасы, жалауша, бренд және т. б.);

әлеуметтік институт қызметінің идеологиялық негіздемелері;

институт қызметінде пайдаланылатын әлеуметтік ресурстар.

Әлеуметтік институттың белгілеріне мыналар жатады:

 мақсаты қоғамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылатын мекемелер, әлеуметтік топтар жиынтығы;

мәдени үлгілер, нормалар, құндылықтар, символдар жүйесі;

осы нормалар мен үлгілерге сәйкес мінез-құлық жүйесі;

міндеттерді шешу үшін қажетті материалдық және адами ресурстар;

қоғамдық танылған миссия, мақсат, идеология.

 Орта кәсіптік білім беру мысалында институттың белгілерін қарастырыңыз. Институт нені  қамтиды: оқытушылар, шенеуніктер, оқу орындарының әкімшілігі және т. б.; студенттердің мінез-құлық нормалары, қоғамның кәсіптік білім беру жүйесіне қатынасы; оқытушылар мен студенттер арасында қалыптасқан қарым-қатынас тәжірибесі; ғимараттар, аудиториялар, Оқу құралдары; миссиясы-Қоғамның орта кәсіптік білімі бар жақсы мамандарға деген қажеттілігін қанағаттандыру.

Қоғамдық өмір салаларына сәйкес институттардың төрт негізгі тобын бөлуге болады:

 экономикалық институттар-еңбек бөлу, меншік, нарық, сауда, жалақы, банк жүйесі, биржа, менеджмент, маркетинг және т. б.;

Саяси институттар-мемлекет, армия, милиция, полиция, парламентаризм, президенттік, монархия, сот, партиялар, азаматтық қоғам;

стратификация және туыстық институттар-сынып, мүлік, каста, жыныстық дискриминация, нәсілдік сегрегация, ақсүйектер, әлеуметтік қамсыздандыру, отбасы, неке, Әке, ана, бала асырап алу, бауырластық;

мәдениет институттары-Мектеп, жоғары мектеп, орта кәсіптік білім, театрлар, мұражайлар, клубтар, кітапханалар, шіркеу, монастыризм, конфессия.

Әлеуметтік институттардың саны берілген тізіммен шектелмейді. Институттар формалары мен көріністерінде көптеген және әртүрлі. Ірі институттар төменгі деңгейдегі институттарды қамтуы мүмкін. Мысалы, білім беру институтына бастауыш, кәсіптік және жоғары мектеп институттары; сот-адвокатура, прокуратура, сот институттары; отбасы — ана, бала асырап алу институттары және т. б.

Қоғам динамикалық жүйе болғандықтан, кейбір институттар жоғалып кетуі мүмкін (мысалы, құлдық институты), ал басқалары пайда болуы мүмкін (жарнама институты немесе азаматтық қоғам институты). Әлеуметтік институттың қалыптасуы Институционализация процесі деп аталады.

 Институционализация-нақты ережелерге, заңдарға, үлгілер мен рәсімдерге негізделген әлеуметтік өзара әрекеттестіктің тұрақты үлгілерін қалыптастыру, әлеуметтік қатынастарды реттеу процесі. Мысалы, ғылымды институционализациялау процесі-бұл ғылымды синглдердің қызметінен дәрежелер, ғылыми дәрежелер, ғылыми институттар, академиялар және т. б. жүйесін қамтитын реттелген қатынастар жүйесіне айналдыру.

Негізгі әлеуметтік институттар

Негізгі әлеуметтік институттарға дәстүрлі түрде Отбасы, мемлекет, білім, шіркеу, ғылым, құқық кіреді. Төменде осы институттардың қысқаша сипаттамасы келтірілген және олардың негізгі функциялары келтірілген.

 Отбасы-жеке тұлғаларды жалпы өмірмен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланыстыратын маңызды әлеуметтік туыстық институт. Отбасы бірқатар функцияларды орындайды: экономикалық (шаруашылық жүргізу), репродуктивті (балалардың туылуы), тәрбиелік (құндылықтарды, нормаларды, үлгілерді беру) және т. б.

 Мемлекет-қоғамды басқаруды жүзеге асыратын және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін негізгі саяси институт. Мемлекет ішкі функцияларды орындайды, олардың ішінде Экономикалық (экономиканы реттеу), тұрақтандыру (қоғамдағы тұрақтылықты сақтау), үйлестіру (қоғамдық келісімді қамтамасыз ету), халықты қорғауды қамтамасыз ету (құқықтарды қорғау, заңдылық, әлеуметтік қамсыздандыру) және басқалар. Сыртқы функциялар бар: қорғаныс (соғыс жағдайында) және халықаралық ынтымақтастық (халықаралық аренада елдің мүдделерін қорғау үшін).

 Білім беру-әлеуметтік тәжірибені білім, білік, дағды түрінде ұйымдасқан түрде беру арқылы қоғамның көбеюі мен дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік мәдениет институты. Білім берудің негізгі функциялары бейімделу (қоғамдағы өмір мен жұмысқа дайындық), кәсіби (мамандарды оқыту), азаматтық (азаматты оқыту), жалпы мәдени (мәдени құндылықтармен таныстыру), гуманистік (жеке әлеуетті ашу) және т. б.

 Мешіт - біртұтас дін негізінде құрылған діни институт. Мешіт мүшелері жалпы нормаларды, догмаларды, мінез-құлық ережелерін бөліседі және діни қызметкерлер мен қарапайым адамдарға бөлінеді. Мешіт келесі функцияларды орындайды: дүниетанымдық (әлемге деген көзқарасты анықтайды), компенсаторлық (жайлылық пен татуласуды ұсынады), біріктіретін (сенушілерді біріктіреді), жалпы мәдени (мәдени құндылықтармен таныстырады) және т.б.

 Ғылым-объективті білім шығаратын арнайы әлеуметтік-мәдени институт. Ғылымның функциялары арасында танымдық (әлемді тануға ықпал етеді), түсіндірме (білімді түсіндіреді), дүниетанымдық (әлемге көзқарасты анықтайды), болжамдық (болжам жасайды), әлеуметтік (қоғамды өзгертеді) және өнімді (өндіріс процесін анықтайды).

 Құқық-әлеуметтік институт, мемлекет қорғайтын жалпыға міндетті нормалар мен қатынастар жүйесі. Мемлекет заңның көмегімен адамдар мен әлеуметтік топтардың мінез-құлқын реттейді, белгілі бір қатынастарды міндетті ретінде бекітеді. Заңның негізгі функциялары: реттеуші (қоғамдық қатынастарды реттейді) және қорғаушы (жалпы қоғам үшін пайдалы қатынастарды қорғайды).

Жоғарыда қарастырылған әлеуметтік институттардың барлық элементтері нақты әлеуметтік институттар тұрғысынан қарастырылған, бірақ оларға басқа тәсілдер де мүмкін. Мысалы, ғылымды тек әлеуметтік институт ретінде ғана емес, сонымен бірге танымдық іс — әрекеттің ерекше формасы немесе білім жүйесі ретінде қарастыруға болады; отбасы тек институт қана емес, сонымен бірге шағын әлеуметтік топ.

 Әлеуметтік институттардың түрлері

Әлеуметтік институттың қызметі:

 біріншіден, мінез-құлықтың тиісті түрлерін реттейтін нақты нормалар мен ережелер жиынтығы;

екіншіден, әлеуметтік институттың қоғамның әлеуметтік-саяси, идеологиялық және құндылық құрылымдарына интеграциялануы;

үшіншіден, нормативтік талаптардың сәтті орындалуын және әлеуметтік бақылауды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін материалдық құралдар мен жағдайлардың болуы.

Маңызды әлеуметтік институттар:

 мемлекет және отбасы;

экономика және саясат;

өндірісі;

мәдениет және ғылым;

тәрбие;

БАҚ және қоғамдық пікір;

құқық және білім.

Әлеуметтік институттар қоғам үшін ерекше маңызды әлеуметтік қатынастардың шоғырлануына және көбеюіне, сондай-ақ жүйенің өмірінің барлық негізгі салаларында-экономикалық, саяси, рухани және әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етеді.

 Қызмет саласына байланысты әлеуметтік институттардың түрлері:

 реляциялық;

реттеуші.

Реляциялық институттар (мысалы, сақтандыру, еңбек, өндіріс) белгілі бір белгілер жиынтығы негізінде қоғамның рөлдік құрылымын анықтайды. Бұл әлеуметтік институттардың объектілері рөлдік топтар (сақтанушылар мен сақтандырушылар, өндірушілер мен жалдамалы қызметкерлер және т.б.) болып табылады.

 Реттеуші институттар өз мақсаттарына жету үшін жеке адамның Тәуелсіздігінің шекарасын (тәуелсіз іс-қимыл) анықтайды. Бұл топқа мемлекет, билік, әлеуметтік қорғау, бизнес, Денсаулық сақтау институттары кіреді.

Даму процесінде экономиканың әлеуметтік институты өзінің формасын өзгертеді және эндогендік немесе экзогендік институттар тобына жатуы мүмкін.

 Эндогендік (немесе ішкі) әлеуметтік институттар институттың қайта ұйымдастырылуын немесе қызметтің терең мамандануын талап ететін моральдық ескіру жағдайын сипаттайды, мысалы, уақыт өте келе ескірген және дамудың жаңа нысандарын енгізуді қажет ететін кредит, ақша институттары.

 Экзогендік институттар сыртқы факторлардың әлеуметтік институтына, мәдениет элементтеріне немесе ұйым басшысының (жетекшісінің) жеке басына әсерін көрсетеді, мысалы, салық төлеушілердің салық мәдениеті деңгейінің, осы әлеуметтік институт басшыларының іскерлік және кәсіби мәдениеті деңгейінің әсерінен әлеуметтік салық институтында болып жатқан өзгерістер.

 Әлеуметтік институттардың функциялары

Әлеуметтік институттардың мақсаты-қоғамның маңызды қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру.

 Қоғамдағы экономикалық қажеттіліктер бір уақытта бірнеше әлеуметтік институттарды қанағаттандырады, және әр институт өз қызметімен әртүрлі қажеттіліктерді қанағаттандырады, олардың арасында өмірлік (физиологиялық, материалдық) және әлеуметтік (адамның еңбекке, өзін-өзі тануға, шығармашылық қызметке және әлеуметтік әділеттілікке деген қажеттіліктері) ерекшеленеді. Әлеуметтік қажеттіліктер арасында адамның жетістікке жету қажеттілігі-қол жеткізуге деген қажеттілігі ерекше орын алады. Оның негізінде Маклелланд тұжырымдамасы жатыр, оған сәйкес әр адам өзін нақты әлеуметтік жағдайда білдіруге, өзін дәлелдеуге тырысады.

 Өз қызметі барысында әлеуметтік институттар институттың ерекшеліктеріне сәйкес келетін жалпы және жеке функцияларды орындайды.

 Жалпы функциялар:

 Әлеуметтік қатынастарды шоғырландыру және көбейту функциясы. Кез-келген институт өз ережелері мен мінез-құлық нормалары арқылы қоғам мүшелерінің мінез-құлқын бекітеді, стандарттайды.

Реттеу функциясы мінез-құлық үлгілерін жасау, олардың әрекеттерін реттеу арқылы қоғам мүшелері арасындағы қатынастарды реттеуді қамтамасыз етеді.

Интегративті функция әлеуметтік топтар мүшелерінің өзара тәуелділігі мен өзара жауап беру процесін қамтиды.

Аударма функциясы (әлеуметтену). Оның мазмұны-әлеуметтік тәжірибені беру, осы қоғамның құндылықтарымен, нормаларымен, рөлдерімен таныстыру.

Жеке функциялар:

 Әлеуметтік Неке және отбасы институты мемлекеттің тиісті бөлімшелерімен және жеке кәсіпорындармен (әйелдер консультациялары, перзентханалар, балалар медициналық мекемелерінің желісі, отбасын қолдау және нығайту органдары және т.б.) бірлесіп қоғам мүшелерін көбейту функциясын іске асырады.

Әлеуметтік денсаулық институты халықтың денсаулығын сақтауға жауапты (емханалар, госпитальдар және басқа да емдеу мекемелері, сондай-ақ денсаулықты сақтау және нығайту процесін ұйымдастыратын мемлекеттік органдар).

Маңызды Шығармашылық функцияны орындайтын өмір сүру құралдарын өндірудің әлеуметтік институты.

Саяси өмірді ұйымдастыратын Саяси институттар.

Құқықтық құжаттарды әзірлеу функциясын орындайтын және заңдар мен құқықтық нормалардың сақталуын жүзеге асыратын әлеуметтік құқық институты.

Әлеуметтік білім беру институты және тиісті білім беру функциясы бар нормалар, қоғам мүшелерін әлеуметтендіру, оның құндылықтарымен, нормаларымен, заңдарымен таныстыру.

Адамдарға рухани мәселелерді шешуге көмектесетін әлеуметтік дін институты.

Әлеуметтік институттар өздерінің барлық жағымды қасиеттерін олардың заңдылығы жағдайында ғана жүзеге асырады, яғни.олардың іс-әрекеттерінің орындылығын халықтың көпшілігі мойындайды. Сынып санасындағы күрт өзгерістер, іргелі құндылықтарды қайта бағалау халықтың қазіргі басқару және басқару органдарына деген сеніміне айтарлықтай нұқсан келтіруі, адамдарға реттеуші әсер ету механизмін бұзуы мүмкін.

 Бұл жағдайда қоғамда тұрақсыздық, хаос, энтропия қаупі күрт артып келеді, оның салдары апатты болуы мүмкін. КСРО-да социалистік идеалдардың эрозиясы, жаппай сананың индивидуализм идеологиясына қайта бағытталуы кеңес халқының ескі қоғамдық институттарға деген сеніміне нұқсан келтірді. Соңғысы тұрақтандырушы рөлін орындай алмады және құлады.

Қоғамды дамыту барысында негізгі әлеуметтік институттардан жаңа институционалдық білім бөлінуі мүмкін. Сонымен, жоғары білім институты белгілі бір кезеңде әлеуметтік білім беру институтынан оқшауланған. Қоғамдық құқықтық жүйеден тәуелсіз институт ретінде Конституциялық сот құрылды. Мұндай саралау қоғам дамуының маңызды белгілерінің бірі болып табылады.

 Әлеуметтік институттарды адамдардың көптеген жеке әрекеттерін біріктіретін және үйлестіретін қоғам құрылымының орталық компоненттері деп атауға болады. Әлеуметтік институттар жүйесі, олардың арасындағы қатынастар-бұл қоғамның қалыптасуының негізі болып табылатын, барлық салдары бар құрылым. Қоғамның құрамдас бөліктерін құрайтын іргетас, құрылым дегеніміз не, оның беріктігі, фундаменталдылығы, монолиттілігі, тұрақтылығы.

 Ескі құрылым шеңберіндегі қоғамдық қатынастарды реттеу, ресімдеу, стандарттау және жаңа әлеуметтік институттар құру процесі Институционализация деп аталады. Оның деңгейі неғұрлым жоғары болса, қоғам өмірі соғұрлым жақсы болады.

 Экономика әлеуметтік институт ретінде

Іргелі экономикалық әлеуметтік институттар тобына: меншік, нарық, ақша, айырбастау, банктер, қаржы, экономикалық өмірді әлеуметтік өмірдің басқа салаларымен байланыстыратын өндірістік байланыстардың күрделі жүйесін құрайтын әртүрлі экономикалық бірлестіктер кіреді.

 Әлеуметтік институттардың дамуына байланысты экономикалық қатынастардың бүкіл жүйесі мен тұтастай қоғам жұмыс істейді, әлеуметтік-еңбек саласындағы жеке тұлға әлеуметтенеді, экономикалық мінез-құлық нормалары мен моральдық құндылықтар ауысады.

 Экономика және қаржы саласындағы барлық әлеуметтік институттарға ортақ төрт белгіні атап өтейік:

 әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың қатысушылары арасындағы өзара іс-қимыл;

институттардың қызметін қамтамасыз ететін даярланған кәсіби кадрлардың болуы;

экономикалық өмірдегі әлеуметтік өзара әрекеттестіктің әр қатысушысының құқықтарын, міндеттері мен функцияларын анықтау;

экономикадағы өзара іс-қимыл процесінің регламенті мен тиімділігін бақылау.

Экономиканың әлеуметтік институт ретінде дамуы тек экономикалық заңдарға ғана емес, социологиялық заңдарға да бағынады. Бұл институттың жұмыс істеуі, оның жүйе ретіндегі тұтастығы экономика мен қаржы саласындағы әлеуметтік институттардың жұмысын бақылайтын, олардың мүшелерінің мінез-құлқын бақылайтын әртүрлі әлеуметтік институттар мен әлеуметтік ұйымдармен қамтамасыз етіледі.

 Экономика өзара әрекеттесетін негізгі институттар-саясат, білім, отбасы, құқық және т. б.

 Экономиканың әлеуметтік институт ретіндегі қызметі мен функциялары

Экономиканың әлеуметтік институт ретіндегі негізгі функциялары:

 шаруашылық жүргізуші субъектілердің, өндірушілердің және тұтынушылардың әлеуметтік мүдделерін келісу;

жеке адамның, әлеуметтік топтардың, топтар мен ұйымдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру;

экономикалық жүйе ішіндегі, сондай-ақ сыртқы әлеуметтік ұйымдармен және институттармен әлеуметтік байланыстарды нығайту;

қажеттіліктерді қанағаттандыру процесінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы тәртіпті сақтау және бақыланбайтын бәсекелестікті болдырмау.

Әлеуметтік институт қызметінің басты мақсаты — тұрақтылыққа қол жеткізу және оны қолдау.

 Экономиканың әлеуметтік институт ретіндегі тұрақтылығы, ең алдымен, аумақтық және климаттық жағдайлар, адами ресурстардың болуы, материалдық өндірістің даму деңгейі, экономиканың нақты секторының жағдайы, қоғамның әлеуметтік құрылымы, құқықтық жағдайлар және экономиканың жұмыс істеуінің заңнамалық базасы сияқты объективті факторлармен анықталады.

 Экономика мен саясат көбінесе қоғамның дамуына және оның әлеуметтік жүйе ретіндегі тұрақтылығына үлкен әсер ететін әлеуметтік институттар болып саналады.

 Экономика әлеуметтік институт ретінде әлеуметтік қатынастардың дамуына материалдық негіз жасайды, өйткені тұрақсыз және кедей қоғам халықтың қалыпты көбеюін, жүйені дамытудың зияткерлік және білім беру базасын сақтай алмайды. Барлық әлеуметтік институттар Экономика институтымен байланысты, оған және оның жағдайына байланысты, көбінесе оның экономикалық прогресі мен саяси жүйенің дамуының күшті стимуляторлары бола отырып, Ресей қоғамының даму перспективаларын анықтайды.

 Саясат әлеуметтік институт ретінде заңдар жасайды және билік функцияларын жүзеге асырады, бұл қоғам өмірінің басым салаларын салалар ретінде дамытуды қаржыландыруға мүмкіндік береді. Әлеуметтік ресейлік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттің рухани капиталын құруға тікелей қатысатын мәдениет пен Білім сияқты әлеуметтік институттардың әсері күрт артады.

Айнұр Нұрсабет