Бақылаудағы бомждар ел қатарына қосыла ала ма?

Қақаған қыс мезгілінде үйсіз, күйсіз баз кешкен бейбақтар қынадай қырылады. Жерасты құбырларында қаңтарылып, далада қаңғып көз жұматындары қаншама?! Ал олар жан сауғалайтын Тұрақты мекені жоқ адамдарға арналған Алматы қалалық бейімдеу орталығында әрдайым тыныштық бола бермейді, мұнда тәртіпсіздік те, әлімжеттік те болып тұрады.

Қаңғыбастар қатарына қабылдану
Биік қоршаумен қоршалған бейімдеу орта­лы­ғын­дағы темір есіктің кілтіне ие кү­зет­ші қарт бір сыңарына ақ түскен шүңі­рей­ген шегір көздерімен торлы саңы­лау­дан тесіле қарады. Мән-жайды ұғынған соң, есікті айқара ашып, басшысы отырған ғи­маратты нұсқады. Жоғарғы қабаты ор­та­лық­тың бас кеңсесі болса, астыңғы қа­ба­тын­да ас мәзірін әзірлейтін бөлме орын теуіпті. Дәлізге аяқ басқан сәтте қолқаны қап­қан жағымсыз ботқа иісі тұншықтырып әкетті. Мүңкіген сасық иістен тезірек құтыл­мақ оймен жүгіре басып, жоғары өрледік. Жылы қабақпен қарсы алған мекеме бас­ты­ғы Николай Алексан­д­ро­вич­тен бір-екі күн бомждар арасында бо­луға рұқсат сұрап едік, «тек өте сақ бол­ға­ныңыз жөн» деп ес­кер­ту айтып, бірден келісімін берді. Коро­тиц­кий мырза аға мед­бике Күлмағи Қаби­қы­зын шақырып алып, оған мені ор­наластыруды бұйырды. Не ке­рек, үстіме ескі тоңды іліп алып, қа­тар­дағы қаңғы­бас­­тар­ша кітапша аш­тырып, тіркеу мен қабыл­дау рәсім­де­рінен өттім. Бұдан кейін ал­ды­мыз­да жатар орын­ның анықталу мәселесі тұрды. Дәл қа­з­іргі кезде бейімдеу меке­ме­сін 230-ға жуық адам мекендесе, соның 64-і әйелдер екен. 50 пайыздан ас­та­мы өзі­міз­дің қара көз қандастарымыз екен. Жас­тар­дан шау тартқандары басым. Жүріп-тұруға дәрменсіз 70-ке жуық міскін о дүниенің ар жақ, бер жағында тәрізді. Ақыры түзе­луге ниетті 60-тай адам орын тепкен жа­ңа ғимараттағы «мәртебелі» №2 бө­лім­шеге жайғастық. Аралары ай­на­луға келмейтін екі қабатты темір тө­сек­тердің шығар есіктегі тұсы бізге бұйырды. Әйтеуір, бір шайыл­ған сірі көрпеқап пен 40 жылғы көрпелерді әке­ліп төсегіме тө­се­геннен кейін мұндағы көңсіген иіс­тен құ­тылғым келіп, даланың таза ауасына қа­рай аян­дадым...
«Бомжуханың» рэкеттері
Аулада бүкшейіп отырған қос жігіт мені қастарына шақырды. «Менің атым Ақан­сері. Ал мынау – біздің рэкетіміз Жандәулет. «Бом­жуханы» «ұстайтын» жігіт­тер­дің бірі ғой», – деп қолпаштап қояды әлгі серігін ол. Расында, Жандәулеттің әбір­­жіп кеткен келбетін айтпағанда, үстін­дегі қара күр­те­ше­сінен, бетіндегі тыр­ты­ғы­нан, басындағы қисайта киген баскиімі­нен кинолардағы рэкет­тердің бейнесі елес берді.
«Рэкет» Жан­дәулет барын­ша тәкап­пар әрі сыр білдірмес сырбаз қал­пында орнынан тұрып, өз беті­мен кетті.  Ақтөбелік Ақансері Әлқуатовтың ай­­туынша, Ал­ма­ты­дағы Сейфуллин кө­шесі бойындағы жал­да­малы жұмыс­шы­лар қа­та­рында тұрған жерінен оны Кеңес­бай де­ген кісі алып кетіп, қой бақ­тырып, құлдыққа жег­іпті. «Қа­шып кетсең, түрмеге қаматып тас­тай­мын. Жетімханадан шық­қан сені қор­ғай­тын ешкім жоқ», – деп қор­қытып-үркітіп ұс­тапты. Одан әрең қа­шып құтылыпты. Кейін нарынқолдық Дәу­лет деген азамат алты ай еңбегін тегін пай­даланып, алты теңге де ұстат­пай үйі­нен қуып шығыпты. Өйткені бір аяғы суық­қа үсіп қалып, жұ­мыс­қа жара­май­тын халге жеткен. Басынан небір сұм­дық­ты өткерген Ақансеріні қамал бұзар 40-та деп айтудың өзі қиын. Мұн­дағы жұрт жә­бір­леушілер мен жапа ше­гу­шілер болып екіге жарылады. Жә­бір­леу­шілер жастар жа­ғы болса, жәбірленушіге ауру-сырқау, қау­­саған кәрі-құртаң жатады. «Жаңадан кел­гендерді қоршау сыртындағы көшеден қайыр сұратып, ішімдік пен темекі алды­ра­ды. Өз-өзіңе мықты болмасаң, жағ­­дайың қиын», – деп кеңес берді Ақан­се­рі дос­жар кө­ңілмен. «Бомжуха» бас­шы­лы­ғы­ның: «Біз­дің кезбелердің 70 пайызы абақ­тының тар қапасын көргендер», – дегені де есіме түсті.
Сол құлағы ақ дәкемен таңылған, бір қо­лында татуировкамен қыз сұлбасы са­лын­ған Сергейдің көздерінің қарасы үлкейіп, ша­ра­­сынан шығып кетердей тесіледі. Бәлкім, ғұмырының тең жартысын түрмеде өткізген Сергей наша шегіп алған-ау деп топшыладық іштей. Шатынаған көз­дері содан хабар береді. Ол менің осында қалай тап бол­ға­ным­ды сұрап, әңгімеге тарт­ты, байқаймын, тіпті ақша да дәмете бас­тады. Түн қарақ­шы­ла­рына кезігіп, қал­там­ның қағылып, құ­жат­тарымнан айы­ры­лып қалғанымды айтып, соған сендіруге тырысып-ақ бақтым. Өзім де сене жаздаған өтірігіме иланғандай болды ма, әрмен қарай «тергеуді» доғарып: «Мен сені мық­ты жігіттермен таныстырамын», – деп соңынан ертті. Ескі ғимарат ішіндегі №3 бө­лімшеде ішімдік пен наша деген «жан достарынан» толық айырылып үлгер­ме­ген­дер жататынын естігенмін. Мойны қылқиған шөлмекті ортаға қойып, карта ойнап отырған зіңгіттей жап-жас жігіт­тер­дің қасына келіп «тізгін тежедік». «Оңай ол­жаға» тез-ақ қарық бол­дық-ау» деген жы­мысқы ойлары жүз­дерінен сезіледі... Әлде аяқкиімім мен үстімдегі қоңыртөбел дүниелердің өзінен сатып ішер «жүз грам­ды» елестетті ме, қай­дам? Қалтафон ар­қы­лы әлдекіммен дау­ла­сып-даурығысулы «рэ­кеттің» өзі маған ішіп-жеп қарайды. Теле­фонды қойған соң, қор­қытып алғысы келгендей, қолымды қат­ты-қатты қысып, өзін «Саша» деп таныстырды. Екеуміз сыртқа шықтық. «Телефонмен ұрысып жат­қанымды байқадың ғой. Менің мас кезімді пайдаланып, құжаттарым мен ақшамды ұрлап кетіпті. Енді өз құжатымды өзіме сатып жатыр. 25 мың теңге сұрайды. Ертең екеуміз барып, осы мәселені шешіп қайтайық», – деп келіп, одан әрі өз өмір­бая­нын сөз етті. «Құжаттарымды түгендеп, Мәс­кеу­дегі шешеме жетуім керек», – деді ау­зынан арақ иісі бұрқырап. «Мына бала біз­ге көмектесетін болды ма?» – деп Сер­гей әңгімеге орта жолдан килікті. Саша құ­жат­тарын айтады, Сергей темекі мен арақ керек екенін еске салады. Екеуі шатып-бұтқан «тү­сі­ніксіз тілде» бір-бірімен дау­ла­суда. Қос мас өзара тіл табысқаннан кейін маған шүйлігуге кірісті. «Іздеген­де­рің­ді ертең тауып берейін» деп уәдені үйіп-төгіп, араларынан әрең де­ген­де сытылып шық­тым...

                Ақтөбелік Ақансері ағайындарын іздейді

              Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото)

«Біз қоғамның қоқысымыз ба?»
Өзім қоныстанған қоңсыған қотаныма қайта оралып, қоңсыластарымды аралауға көштім. Екі-үш еркек кетеуі кеткен көнетоз шәйнекті ортаға қойып, рахаттанып шай ішіп отыр. Қастарына жақындаған маған ысырылып орталарынан орын берді. Жа­на­шырлық танытқандары білем. Тіпті орта жас­тағы қауға сақалдысы өз кесесімен ыс­тық шай ұсынды. Бірді-екілі қалқып жүр­ген сәмелері болмаса, шайдан гөрі ақ су дерсіз. «Ей, бала, сен өмірден не көрдің? Біз ғой «асарымызды асап, жасарымызды жа­сап» барып жолымыздан жаңылдық, бар бағы­мыз­ды елемей, бақытсыздыққа ұрын­дық. Ал сен мұнда қалай тап болдың?» деген қауға сақалдының сұрау­лы жанары оқтай қадалды. Бір сәт мұң­лы көз қара­шы­ғында әлдебір аяныш, әлдебір реніш, өз өткеніне деген өкпе-наз қатып қалғандай болды. Құдай-ау, кімді аяйды, кімге ренжіп, өкпелейді бұл қатыгез қоғам­да? «Өмір деген ортасынан кесіп өте салатын жап-жазық егіс алқабы емес. Қар­сы ал­ды­ң­нан тау-тас та, өзен-көл, орман да кездеседі әлі. Қу тір­ші­лік­те сан жы­ғы­ла­сың, бірақ тез қайта тұрып үлгермесең, біз­дің мүсәпір кебімізді киесің. Кімнің ба­сын­да мұң жоқ. Үлде мен бүлдеге оранған ханшайым тоғыз қабат көрпенің астындағы бір түйір бұршақтан жайсыздық сезініпті дейді халық тәмсілі», – деді ол. Әуел­ден жы­лы­шырай танытып, мені сөзге тартқан қау­ға сақалдың ныспысы – Тельман. Өзі жоғары білім­ді. Мамандығы – инженер-меха­ник. Бір қызығы, мекеме алғаш құ­рыл­ған 2000 жылдары жоғары білімділер қа­та­ры 50 пайыз болса, кейінгі жылдары бұл көрсеткіш 30 пайызға қысқарыпты. Және бір айта кетерлік жайт, әлем әдебиеті, техника, жантану және тағы басқа саланың көне кітап­тарынан құрылған шағын сөре ас бөл­менің бір бұрышын алып тұр. Уақы­тын текке өткізбей, әлемдік классиктердің жауһарынан бас алмай жатқандардың де­ні – жаңа барак­тың тұрғындары. Алқа-қотан отыр­ған­дар­дың бірі: «Біз қоғамның қоқы­сы­мыз ба?» –деп сұрады. Төбеден қойып қалғандай сұрақ­қа ешкімнің ләм-мим деуге мұршасы болмады. Бомждар ара­сын­да Оралхан Бө­кейдің «Атау кере­сін­дегі» ғылымдағы қы­сас­тыққа төзбей, ішім­дікке салынып, ақыры құл­дыққа жегілетін Та­ған­дар­дың қаншамасы жүрген шығар, кім білсін?!
Баласы бас тартқан қария
Барак артында арлы-берлі серуендеп жүрген шалға қатарласып, одан сыр суырт­пақ­татып көрдім. Қарияның киіміне, кел­бетіне қарасаңыз – әжептәуір. Жалғыз ба­ласы күні кеше осында әкеп тастапты. «Осы жерде құжаттарым әзірленген соң арда­гер­лер үйіне барамын. Қартайған соң ешкімге керегің болмайды екен», – деп шал терең күр­сініп қояды. Таяу тұрған әйелдер бөлім­шесінен шығып далаға киімдерін жая бастаған жуан дауысты, ірі денелі қара ке­ліншек: «Қайдан жүрген жансың? Бұрын сені көрмеген екенмін», – деп әңгімеге тартып еді, «Не жұмысың бар? Сұрақ қоятын адам­дардан қорқу керек», – деп қария болар-болмасқа ашу­ланды. «Танысқанның не айы­бы бар екен? Алты жыл бойы қыс мезгілінде келіп осын­да тұрамын. Бір үйдің баласындай бәрі­міз тату тұруымыз керек қой. О, несі, ей? Әйел іздеген еркектер біздің бөлімшеге өздері келуші еді. Ал мынау қайта ашуланады ғой», – деп шоң қара келіншек те бұрқ-сарқ етіп барып әрең басылды.
Кешкі астағы қарбалас
Қолдарына ыдыс-аяғын алған санда бар, санатта жоқ бейшаралар асханаға қарай қалбалақтап барады. Буыны ұста­май, қалт-құлт еткен бір сорлыны шамалы әлділеу серігі арқадан сүйеп келеді. Бай­ғұсқа қарға адым жер жүрудің өзі мұң. Барлық барак­тардағы көз жанары ағып түскен соқыр, денесі жара-жара қотыр, құлағы үсіген шұ­нақ, қол-аяғының бөлік­те­рін далаға тас­тап кеткен шолақ әрі шой­нақ, көкжөтелмен күркілдеген көксау – әйтеуір, көкірегін көтеріп жүруге шамасы бар­дың бәрі аулаға толып кетіпті. Құдды соғыстан қайтқан солдат­тар­дай. «Неге сілейіп тұрсың? Тамаққа өзің ұмтылмасаң, ешкім сенің аузыңа әкеп тос­пайды», – деп бір шал бұрылып, ақылын айтты. Дүрмекке ерген соқыр қарға тәрізді қалың қараның артынан ілесіп отырып асханаға жеттік. Асхана іші қоңыр ала көлеңке. Қараң-құраң еткен сұлбалар салдыр-сұлдыр темір ыдыстарын ұсынып, ұзын-сонар кезекте тұр. Ботқаның әлем-жәлем борсыған иісі бүкіл алапты еркін жайлап кетті. Соңыра жүріп-тұруға мүлде дәрменсіз хал үстін­де­гілер үшін тамақ барактарға жеткізілді. Осыдан кейін барактардың ішін адам төзгісіз мүңкіген иіс жаулады.
Үй болып отасқандар да бар
Ғұмырларының ең бір нәрлі, қуатты шақ­тарын өткізіп алған пенделердің бола­ша­ғына күмәнмен қарайтынымыз рас. Өкінішке қарай, өмір бойы күйбеңдеп жүріп-ақ бір баспанаға жарымай кете­тін­дер бары өтірік емес. Құжатын қалпына кел­тіргеннің өзінде жұмысқа тұру, пәтер жалдау, киім мен тамақ­қа қаржы табу мәселелері оңай шешіле қоймасы өз-өзінен түсінікті. Мекеме Алматы об­лысына қарасты адам болса, оның құ­жаттарын реттеп беруге уәде етеді. Одан әрі тұрмыс-тіршілігіне, қам-қарекетіне ара­ласуға пәр­мен­сіз. Алдағы уақытта түзелуге бет түзе­ген­дер үшін қоғамдық жатақхана ашы­­­лады-мыс. Онда үйсіздер күнде тек кешке қарай жатуға келетінге ұқсайды. Мұн­да уақытша мекен ететін бомждардың 10-15 пайызы ел санатына қосылып кетеді екен. Николай мен Марина Разво­дов­ский­лер осы бомжухада жүріп табысып, от­ба­сын құрып­ты. Қазір осы мекемеде бірі күзет­ші, бірі аспазшы болып жұмыс істеуде. 50-ді еңсер­ген алматылық Жұмаш Нұра­ха­нов та өмірді жаңадан бастауға тал­пы­ну­да. Ол кісі әйелі­мен ажырасқаннан кейін толассыз ішімдікке салыныпты.
Жұқпалы аурулардың ордасы
Жамылғыны үстіме тартып, қымтанып жатып басымды шым-шытырық ой шырмап алды. Мына жамылғыны кімдер жамыл­маған дейсіз? Қаншама бомждар дәл осы төсекте-ақ ақтық демін де шығар­ған болар. Тіпті олардың жұқпалы ауру­ла­ры болса ше? Шешініп тастап, тыр-тыр қа­сын­ған сүйек-қаңқалары қаусаған, үсті-басы жара-жара адамдарды көрші барак­тардан өз көзіммен көріп қайтқаным сол болатын. Өмір мен өлімнің арасында болмашы ғана үміттің же­тегінде жанта­лас­қан бейбақтардың тағды­рын ешкімнің басына бермесін.
«СПИД, туберкулез сияқты қатерлі жұқ­па­лы аурулар бұл жерде тез таралады. Өйт­кені дұрыс тазалық сақталмайды. Бәрі бір жерге шоғырланғандықтан, таралу қау­пі де жоғары», – деген болатын мекеме бастығы Николай Коротицкий. Сананы сұрқай ойлар, көңілді үрей билеп, мына қа­пас тозақтан қарамды батыруға асық­тым.
Ғалия МҰХАМЕДҚЫЗЫ, медицина ғы­лы­мының докторы, про­фес­сор, пси­хиатр:
– Қаңғыбастардың 70 пайызға жуығы психикалық аурулар қатарына жатады. Әрине, барлығын шетінен жын­данып кеткендер деуге тағы болмайды. Оның ішінде арақ ішіп, отба­сы­нан ажы­рап, үйсіз-күйсіз қалатындары көп. Мұны алкогольдік деградация дей­ді. Бұл – тұлға өмірінің құрдымға кетіп, ар-ұят, туған-туыс, отбасы сияқты бар құн­ды­лықтарынан айырылуы. Сосын олардың арасында жас күнінде басынан қатты жарақат алып немесе ме­нингитпен ауыр­ғандар бар. Оны органикалық бас ауруы деп атаймыз. Миға зақым келген­діктен, оның қызметі төмендейді. Мұн­дайлар әлеуметтік жұ­мысты өз ерік­терімен дұрыс атқара алмайды, заттарын ұрлатады, жиі-жиі алданып қалады. Ақыры қаң­ғы­рып, көше кезген кезбеге айналады. Сондай-ақ бірнеше рет түрмеге түсіп, десо­­ца­ли­зацияға ұшы­рай­тындар жұмыс істеу қабілетінен айырылады. Бұлардың қатары көп емес. Одан кейін босану кезінде басқа зақым келіп немесе тағы басқа себеп­термен ақыл-есі кеміс бо­лып туылатын адамдардың дерті оли­гоф­рения делі­неді. Ішінара бірен-саран нашақорлар да кездеседі. Бомждар – бәрі туа біткен емес, негізінен, уақыт өте келе әртүрлі жағ­дайларға бай­ла­ныс­ты психикалық дертке шал­ды­ғу­шы­лар.

Түйін
Күннің көзіндей құбылмалы дүниенің күйдіріп те, тоңдырып та жіберер құдіретіне еріксіз бас иген, санда бар, санатта жоқтар жылы төсек, жылы ұяны аңсамайды дейсіз бе? Аңсағанмен амалдары қайсы? Бұл әлеуметтің әлжуаздығын көрсетпей ме? Әйтеуір, жылдан-жылға қаңғыбастардың қатарын азайта алмай келеміз.