Қазақстанда "жасыл" сутегі өндірілуі мүмкін

Соңғы бірнеше жылда әлемде сутекті таза энергия көзі ретінде пайдалану туралы жиі айтылып жүр. Жаңартылатын энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттіктің (IRENA) болжамы бойынша, 2050 жылға қарай сутегі Жаһандық энергия тұтынудың жалпы көлемінің 12%-ын жаба алады. Бүгінгі таңда көптеген дамыған елдер сутегі өндірісінің ірі өндірістерін құруда. Сутегі энергетикасына Еуропалық Одақ елдерінде көп көңіл бөлінеді, алайда Қазақстан таза отын өндірісінде өз орнын алуға тырысып, шетте қалмады.

Ғалымдар әлі де таза энергия көздерін іздеуде. Бүгін сіз алып жел генераторларымен немесе күн панельдерімен, ядролық реакторлармен және биоотын резервуарларымен ешкімді таң қалдырмайсыз. Планетаның жер қойнауындағы қазба қорлары шектеулі, ал оларды өндіру күрделене түседі, қауіпті, табиғатқа зиянды және қаржылық жағынан қымбаттайды.

Жаңартылатын энергия көздері көмірсутектерге балама болды, бірақ олар әлі де әлемдегі өндірілетін энергияның аз пайызын құрайды. Бүгінгі таңда әлемдегі көмір мен табиғи газ жалпы көлемнің 50% - дан астамын құрайды. Гидроқұрылыстардан алынатын энергияның үлесі - 16 %, ядролық - 10% құрайды. Жел мен күн энергиясы сәйкесінше 5 және 2,6% құрайды.

ЖЭК Еуропаның, Азияның және АҚШ - тың дамыған елдерінде ең көп қолданылады, ал басқа мемлекеттер үшін "таза отын" қол жетімсіз сән-салтанат болып табылады. Мәселе мынада, шығарындылары аз энергия өндірісі жаңа технологиялық шешімдерді, күрделі инвестицияларды және сәйкесінше білікті кадрларды қажет етеді.

2021 жылы басталған табиғи газ бағасының өсуіне және негізгі энергия жеткізілімдерінің үзілуіне байланысты әлемдік энергетикалық дағдарысты ескере отырып, ЖЭК-ке сұраныс тек өседі.

Жасыл сутегі мұнайға балама бола ала ма?

"Жасыл" сутегі (H2) немесе оны Климаттық бейтарап сутегі деп те атайды, судың электролизі арқылы алынады. Электролиз су молекулаларын екі элементке бөлуге мүмкіндік береді: оттегі және сутегі. Бұл жағдайда бөліну реакциясы нәтижесінде алынған сутегі-бұл таза отын. Ғалымдар болашақта мұнай, газ және көмір сияқты дәстүрлі энергия тасымалдаушыларды алмастыра алады деп санайды.

Алайда сутегі экономикасына апаратын жол оңай емес. Бұл мәселеде "жасыл" сутекті өндіруде қолданылатын технологияны анықтау маңызды. Технологияның өзі отынды мүмкіндігінше арзан өндіруге мүмкіндік беруі керек, бірақ сонымен бірге экологияға зиян келтірмеуі керек.

Мысалы, " көк " сутегі табиғи газдан өндіріледі және мұндай өндірісті толығымен экологиялық таза деп атауға болмайды, өйткені көмірқышқыл газы атмосфераға шығарылады. Жыл сайын планетада 70 миллион тоннаға дейін "көгілдір" сутегі өндіріледі, яғни көміртегі бейтараптығы туралы айтудың қажеті жоқ. Алайда, Қазақстанда тек "сұр" сутегі (метанды қолдана отырып) өндіріледі. Ол " көк " сияқты әдіспен шығарылады, бірақ қоршаған ортаға парниктік газдар одан да көп бөлінеді.

"Жасыл" сутекті өнеркәсіпте де, көлікте де әртүрлі салаларда қолдануға болады. Сонымен қатар, сіз оны бірнеше жолмен ала аласыз, бірақ тек ЖЭК көмегімен, әйтпесе бұл отын экологиялық таза болмайды. Мысалы, Климаттық бейтарап сутекті су электр станцияларында, атом электр станцияларында, жел электр станцияларында, тіпті күн энергиясын пайдалану арқылы жасауға болады.

Қазақстанда "жасыл" сутегі қайда өндіріледі?

Қазақстан Үкіметінің жоспарлары бойынша 2060 жылға қарай ел көміртегі бейтараптығына қол жеткізуі тиіс және сутекті пайдалану бұл мәселеде шешуші орын алады. Бір жыл бұрын Мемлекет басшысы бейінді министрлікке сутегі энергетикасын басымдыққа айналдыруды тапсырды. Президент бұл жас салаға инвестиция тарту қажет екенін атап өтті, сонымен қатар ол елдегі сутегі өнеркәсібінің дамуын жеке өзі қадағалайтынын атап өтті.

Қазақстанның "жасыл" сутегіне қатысты үлкен жоспарлары бар. Ел ішкі нарық үшін экологиялық таза отын өндіріп қана қоймай, экспорттауды да жоспарлап отыр. Мұның бәрі Біз жылдық көлемде өндірілетін миллиондаған тонна туралы айтып отырмыз.

Республикада жасыл сутегі саласын дамыту әлеуеті өте жоғары, Қазақстанда таза сутегі өндірісіне қатысатын жел станцияларын салуға болатын кең аумақтар бар. Сонымен қатар, елдің орталық, солтүстік және батыс бөліктерінде жыл бойы тұрақты және қатты жел соғады. Индустрия министрлігінің мәліметінше, Қазақстанның жел энергиясын өндіру бойынша жалпы мүмкіндіктері 1 триллион кВтсағ шамасында бағаланады. Сонымен қатар, оңтүстік және батыс аймақтарда күн энергиясын дамытуға болады, бұл "жасыл" сутекті алудың тағы бір көзі. Ең батыл болжамдар бойынша республиканың әлемдегі 10 таза отын өндірушілеріне кіруге барлық мүмкіндігі бар.

Қазақстанда климаттың мүмкіндіктерін (желдің күші мен Күннің энергиясын) оларды пайдалы бағытқа бағыттай отырып пайдалануға шешім қабылдаған сияқты. Осылайша, елімізде Азиядағы "жасыл" сутегі өндірілетін ірі зауыттың құрылысы жоспарлануда. Маңғыстау облысы болашақ өндіріс орнына айналады. Рас, жоба неміс және швед инвесторларымен бірге жүзеге асырылады. Зауыт жел электр генераторларын, сондай-ақ күн электр станцияларын салуды көздейді. Жоспарлар бойынша бұл қуаттар жыл сайын екі миллион тоннаға дейін жасыл сутекті шығаруға жеткілікті болады. Алайда, мұндай күрделі өндірісті салу және іске қосу үшін бірнеше жыл қажет болады.

Өндірістерден басқа, Қазақстанда сутегімен жанармай құю станцияларын салу жоспарланған. Жоба еуропалық әріптестерімен бірге іске қосылады, бірақ Франциядан. Айтпақшы, Италиядан келген инвесторлар 2022 жылы БҚО-да жасыл сутегі алу бойынша пилоттық жобаны іске қосуға дайын.

Жақында елде жасыл сутегі бойынша арнайы альянс құрылды. Оған қазақстандық технологиялық компаниялар ғана емес, еуропалық компаниялар да кірді. Бірлестіктің мақсаты-республикада жасыл сутекті өндіру бойынша технологияларды бірлесіп дамыту, сондай-ақ Жасыл экономика саласындағы озық идеялармен алмасу.

Сутегі өндірісінде тағы не ескеру керек?

Жасыл сутекті пайдаланудағы тағы бір маңызды мәселе-оны сақтау және тасымалдау. Сутегі өндірушісі үшін оны сақтау үшін үлкен резервуарлардың болуы маңызды. Сонымен қатар, бұл газ тәрізді немесе сұйытылған форма болатынын анықтау қажет болады. Мәселе мынада, метанды экспорттау кезінде қолданылатын дәстүрлі құбырлар сутекті тасымалдауға жарамайды. Сутектің тағы бір ерекшелігі - бұл ауада өте жанғыш, яғни сутегі өндірісіндегі қауіпсіздік техникасы атом электр станциялары деңгейінде болуы керек.

Бүгінгі таңда таза сутектің танымалдығы бүкіл әлемде өсіп келе жатқанына қарамастан, оны "өндірудің" құны әлі де өте жоғары. Бұл факт әлі күнге дейін оны өндірудің нақты пайдасы туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ сарапшылардың пікірінше, болашақта технологияны жеңілдете отырып, жасыл сутекті алу шығындары соншалықты төмендейді, ол газ бен мұнаймен баға бойынша бәсекеге түсе алады.

Қазір Қазақстан сияқты елдерге не істеу керек? Ең бастысы, халықаралық сарапшылар атап өткендей, жасыл энергетиканы дамытуға қолайлы инфрақұрылымды мүмкіндігінше тезірек жолға қою. Ең алдымен, елімізде өндірілетін электр энергиясының жалпы көлеміндегі ЖЭК (күн және жел) үлесін ұлғайту, әзірге бұл көрсеткіш жыл сайын өсуді көрсететініне қарамастан, 4% - дан аспайтыны белгілі. Болашақта ЖЭК қуаты жасыл сутегі энергетикалық жүйесін дамытудың негізгі платформасы болады.

Әлемдік энергетикалық дағдарысты ескере отырып, сутегі жарысы алдағы онжылдықта жалғасады деп болжауға болады және Қазақстан бұл тауашаны алу мүмкіндігін жіберіп алмауы керек. Бұл, әсіресе, Республика өзінің энергия тасымалдаушыларын Еуропаға экспорттау арналарымен проблемаларға тап болған кезде өзекті болып отыр.

Айнұр Сенбаева