Қазақ көрермені өзге елдің сериалдарын көріп, өзіне жат рухқа табынып отыр
Данияр САЛАМАТ, режиссер:
– Әңгімемізді сіздің шығармашылығыңыздан бастасақ. Жақында Талдықорған өңірінде бір фильмнің түсірілімін аяқтап қайтты деп естіп жатырмыз. Осы фильм жайлы оқырманмен бөлісе отырсаңыз...
– Мен осы дүниені қолға алмас бұрын «Қазақфильм» киностудиясында көркемдік кеңестің және сценарлық-редакциялық алқаның мүшесі болып жұмыс істедім. Осы қызметтерді атқара жүріп, әуелде мүлде басқа киножоба ұсынған едім. Ол көркем сценарий «Аштық» деп аталады. Бұл сонау 1932 жылғы ашаршылық, нәубет жылдарының қасіретін бейнелейтін картина болатын. Дәл осы тақырып – мені көптен бері толғандырып, жүрегімді тебірентіп жүрген дүние. Миллиондаған адамның өмірін жалмаған аштық халқымызды тоз-тоз қылып жан-жаққа шашыратып жібермеді ме? Аштықтың ақиқатынан шынайы өнер туындысын тудырсам деген арманым болды. Нәубет жылдарының қаралы парағын Қытайға асып бара жатқан бір отбасының тағдыры арқылы көрсеткім келді. Тарихта ойып тұрып орын алатын қасірет жылдарына бүгінде тиісті көңіл бөлінбей келеді, тіпті осы уақытқа дейін бірде-бір фильм түсірілмепті. Тышқақ лағы өліп қалса, арқасы көтерілетін қазақ осы нәубет жылдарына келгенде неге үнсіз қалды?.. Жарайды, саяси баға сұрап, мінберден айғайламай-ақ қояйық, бірақ бұл көркем туынды ретінде халықтың жүрегіне ұялап, санасын жаңғыртып тұруы тиіс емес пе? Мен осы дүниені жасағым келген, алайда әзірге тек арман күйінде көкейімде жүр. Ал дәл қазір балаларға арналған «Бәйтерек» деген фильмім жер жәннаты Жетісу аймағында, толығырақ айтсақ, Жетісу ауылында түсіріліп, көрсетілімге даяр тұр. «Бәйтеректі» түсіріп жүргенімде бәрібір ішімде «аштық» тұрды. Өйткені көңілім қалаған дүниені түсіре алмау көңілімді алаңдатты. Ал «Бәйтерек» – балалардың таза, мөлдір, жылы әлемі. Бұл фильмнің авторлық киноға қиысатын, қиыспайтын тұстары бар. Жалпы, мен балалар тақырыбын біраздан бері қозғап келемін. Бір кездері «Қалаймақан» атты балаларға арналған тележурнал шығарғанмын. «Бәйтеректе» коммерциялық фильмдерге тән оғаштықтар, авторлық киноға тән күрделі психологиялық иірімдер көрсетілмейді. Фильм жарық көрген кезде көрермен өз бағасын бере жатар деп ойлаймын.
– Кино мамандары киноны авторлық, коммерциялық, көрерменге арналған, арналмаған деп бөліп жатады. Байқасақ, бізде авторлық кино көп те, көрермендер көретін кино жоқ секілді. Себебі неде?
– Авторлық фильм көрерменге арналмайды деген ұғымнан арылатын кез жетті. Фильмдер жанрлық екшеу кезінде ғана бөлінеді. Негізінде, көрермен фильмдерді жанрға бөліп-жармай, бірдей қабылдап, қорытуға тиіс. Авторлық, мейлі басқа фильм болсын, егер ұлттық бояуы қанық, нағыз қазақы дүние болса, киноны елдің бәрі жапатармағай көрмесе де белгілі бір топ, элитарлық топ болсын көретін еді. Ең бастысы, мынада болып тұр: бізде шығармаларын халықтың жүрегіне жеткізе алмағандар өз фильмдерін «авторлық фильм ғой» деген сылтаумен бұлтара қашады. Егер қазақтың сыздаған жарасын дөп басатын фильм болса, оны қашан да ел көреді. Ал халқымыздың менталитетіне сай келмейтін фильмдерді көрерменге қанша тықпаласаң да көрсете алмайсың. Қазақтың жан дүниесін танып білмегендердің, жете түсінбейтіндердің шығармасы дүбәра болады да шығады.
– Қазіргі жеке студияларда немесе телеарналарда түсіріліп жатқан фильмдерге көзқарасыңыз қалай?
– Өткен бір кездері «Қазақстан» арнасында «Ағайындылар» деп аталатын сериал жарық көрді. Отандық фильм болғандықтан бәріміз көруге тырыстық. Алайда фильмді көрген көрерменнің көңілінде бір сұрақ қалып қойды. Бұл не екенін көрермендердің өзі түсінбейді. Бұл – қазақ жанын аңсау. Мың жерден актерді атқа мінгізіп, киіз үйдің ішіне кіргізіп, қымыз ішкізгенмен, егер қазақтың жаны кестеленбейтін болса, ол фильм бәрібір нағыз қазақтың жүрегіне жол таба алмайды. Ал ең бастысы, мұнда қазақ тілінің ауылдағы қариялардың ғана тілі болып, етекке ысырылып қалуы жан ауыртады.
Қазіргі кезде көптеген жеке студиялар да фильмдер түсіріліп жатыр. Мысалы, жанрлық фильмдер дейтін болсақ, жақында Д.Дюжев ойнайтын «Обратная сторона» фильмі шықты. А.Мерзликин басты кейіпкерін сомдайтын «Заблудившися» атты көркем фильм туды. «Лавэ» атты фильмді де білесіздер... Бәрінде де Ресей актерлері негізгі жүкті көтеріп жүр. Бәрінде басқа жұрттың кейіпкерлері мен кейіп-болмысы әдіптелген. Біз өз ұлтымыз үшін, ұлтымыздың парасат-пайымы үшін, оның этникалық тұтастығы үшін қурай басын сындырып отырған жоқпыз. Болмаса, өз актерлерімізді ойнатып, өзіміздің кумирлерімізді қалыптастырсақ, кім қолымыздан қағады? Жоқ, біз дайын «геройды» зорайтып, Ресейден аламыз. Басқаларды әспеттеп, солардың көрермені үшін жұмыс істейміз. Өзіміздің бүкіл шығармашылық потенциалымыз бен рухымызды басқаларға тели береміз. Міне, бізде осындай үлкен түсінбеушілік бар. Сондықтан өз басым, қандай фильм болсын, жанрынан бұрын жанын ажыратып алғанды жөн көремін.
– Бүгінде «жас режиссерлер» дегенде қазақ режиссерлерінен сіздің есіміңіз жиі аталады. Сіздіңше, режиссер қанша жасында маман ретінде нағыз туынды тудыра алады?
– Мені де осы сұрақ ылғи мазалайды. Қазір бізде Жүргенов атындағы өнер академиясына болашақ режиссерлер 17 жасында оқуға түсіп, 21-22 жасында бітіреді. Кино түсіруге талпыныс жасай бастайды. Меніңше, осы артық. Режиссер – адам тағдырының зерделеушісі. Америкалық жазушы Хемингуей: «Әр жазушының өз тағдыры болады. Егер оның тағдыры болмаса, ол тағдырлы дүние тудыра алмайды» дейді ғой. Сол секілді режиссердің де өз өмірбаяны, тағдыры болуы керек. Сондықтан меніңше, режиссерді жасына қарап бағалаудың қажеті жоқ. Режиссер қашан өзінің жоғары бағаланған алғашқы туындысын туғызады, сол кезде оның киносының жастық өмірі басталады. Ол 35 жаста немесе 40 жаста болуы мүмкін. Негізінде, меніңше, кинода адам 35 жастан кейін шығармашылық тұлға ретінде қалыптасады. Өзінің белгілі бір базасын, қорын толықтырып алмай, суреткер адам жанын тебірентетін туынды тудыра алмайды деп есептеймін.
– Қазақстанда кино саласы тұралап тұр десек, артық айтқандық емес. Өйткені қай қырынан алып қарасақ та, дәл қазіргі таңда қазақ киносының ауыз толтырып айтарлық жағы жоқтың қасы. Айталық, кино түсіру техникасы мен технологиясы да бізде артта қалып тұрған жоқ па?
– Осы мәселеге қатысты жеке ойымды айтар болсам, қазіргі уақытта «Қазақфильм» киностудиясының базасында бейнефильмдердің бірлестігі құрылуы тиіс. Мысалы, Өзбекстанды алайық, бұл экономикалық жағынан соншалықты қарыштап дамып кеткен ел емес. Сол себепті де олар бейнеформатқа көшуге мәжбүр болды. Олар, бәлкім, әлемдік деңгейге көтеріле алмас, бірақ олар өз халқының рухани қажеттілігін қанағаттандырып, өз ұлттарының рухын бекітуде елеулі еңбек етуде. Ал біз киноны кинопленкаға жасаймыз дейміз де, өте қымбатқа ұрынамыз. Ол қымбат дүниеге қыруар қаржы керек. Сондықтан қаржы көздерін көздейтін адамдар Ресейдің прокатына арнап кино түсіреді. Өйткені бізде прокат жүйесі пленкаға негізделген. Еліміздегі кез келген кинотеатрды алатын болсақ, олар егер фильмдер пленкаға жазылған болмаса көрсетпейді. Бүгінде байқасаңыз, қазаққа арналған дүниелердің бәрі видеоға түсіріліп жатыр. Мысалы, Еркін Рақыштың «Жаралы сезімі» аса бір сапалы түсірілген фильм болмаса да, жұрт оны жапатармағай көрді. Демек, халық экраннан өз бейнесін көргісі келеді. Алайда егер әркім өз бетінше қалай болса, солай видеофильмдер түсіре беретін болса, бұлар өнер туындысына жатпайды. Екінің бірі кино түсіргіш болып кетсе, мұндай фильмдер өнерге тән көркемдік, заңдылықтар ескерілмеген дүбәра дүние болып шығады. Бұл халықтың, жас ұрпақтың талғамын бұзады. «Кино деген осы екен, киноны осылай түсіре беруге болады екен ғой» деген ой туғызады. Сондықтан бейнефильмдер белгілі бір киногерлердің бақылауында, солардың басқаруымен сауатты түрде түсірілуі тиіс. «Қазақфильмде» осындай бастама көтерілсе, нұр үстіне нұр болар еді.
– Соңғы уақытта қазақ киносы төңірегінде қанша сын айтылса да, әйтеуір киноларымыз шетелдік жүлделерден кенде емес. Қазақ көрермені өз киносын өзі көрмесе де, шетелден жүлде алғанын естіп жатады. Сол шетелден олжалы оралып жатқан фильмдер қазақ елін насихаттаудың орнына, ақиқатты айтамыз деп асыра сілеп, қазақты басқалардың алдында масқаралауда деген пікірге алып-қосарыңыз бар ма?
– Егер біз, режиссерлер қауымы лас жерді, құлап жатқан үйлерді, тұралап жатқан жағымызды көрсетсек, шетел бізге жүлде береді екен деп фильм түсірмейміз. Бұл – жаңсақ пікір. Әсіресе, журналистер арасында осындай ой қалыптасып кеткен. Төлеген Айбергеновтің мынандай өлең жолдары бар ғой. «Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым, Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның» деген. Сол секілді, жүрегі қазақ деп соғатын режиссер болу да оңай емес. Режиссерлер жүрегін сыздатқан дүниені туынды етіп шығарады. Бәріміз Ақсуатта болған оқиға – «Соңғы аялдама» деген фильмді көріп алып, «неге қазақты бейшара етіп көрсеткен» деп режиссерді кінәлаймыз. Егер осы біздің сыздаған жарамыз болса, неге біз оны ашудан, көрсетуден қорқамыз? Егер, шынымен де, тұрмысымыз нашар болса, неге біз қайыршылықты көрсетуден қымсынамыз? Жарамызды жалаңаштап көрсетпесек, оны бізге ешкім жазып бермейді.
– Егер журналистер қазақ киносын сынаса, мұны ұлтқа деген жанашырлықтан деп түсінген жөн. Қалай десек те, дәл қазіргі кезде бізге жүлдеден гөрі кино маңыздырақ болып тұрған жоқ па?
– Иә, шынымен де, жілігі татымайтын фильмдер шетелден жүлде алып жатады. Ол да рас. Бұл жерде түрлі себептер болуы мүмкін. Астарында саясат немесе баз біреулердің пысықайлық ниеттері кіріседі дегендей. Кейде мұндай фильмдер біздің ұлтымыздың шындығымен сәйкес келмесе де, көркемдік шындықтармен қабысуы мүмкін. Негізінен, фильм ең алдымен, ұлтына қызмет етуі керек. Ұлттың өзін-өзі тануында ешқандай рөл атқармай жатып, шетелден орын алуы, әрине, дұрыс емес. Салмағы жоқ фильмдерді алып, шетелге тұра шабудың қажеті жоқ. Картина халқымыздың рухани игілігіне айналса, ұлттық ерекшелігі арқылы басқаға танылса, құба-құп. Алайда өкінішке қарай, қазіргі фильмдеріміз біздің ұлтымызды айналып өтіп, басқалардың жыртысын жыртып жүр.
– Сіз режиссер емес, жай ғана көрермен ретінде өзіңіз қандай фильмдер көресіз?
– Экраннан, телеарналардан әуелгі іздейтінім, әрине, көркемдік қуаты зор, шынайы өнер туындылары. Ондай туындылардың жылт еткенін байқасам, режиссерінің кім екендігі жөнінде дерек таппайынша тынбаймын. Түрік режиссері Нури Билге Жайлан, таиландтық Сань Мин Лян – сондай ізденістерден «табысқан» режиссерлерім. Жақында Ресейдің «Культура» арнасынан киносыншы К.Разлоговтың бағдарламасынан «Зейнептің жеті күні» атты фильм арқылы Ж.Шан деген режиссерді жүрегіме түйіп қойдым. Орыс режиссерлерінің кеңестік кезеңдегі таза, жарқын фильмдерін сүйсініп көремін. Олар көрермендердің де көңілін тапқан және мұндай фильмдерден сыншылар да кемшілік таппайды. Қарабайырлық, артық сентиментальдық жоқ. Айталық, Е.Рязановтың фильмдерінде қаптаған, қайшыласқан тағдырлар, шынайы өмір көз алдыңа келеді. Көркемдік салмағы да зор. Сондай-ақП. Тодоровскийдің, К.Шахназаровтың фильмдерін рахаттанып көремін. Осындай режиссерлер, фильмдер бізде де болса деп армандаймын. Қазақстанда да төрт аяғын тең басқан сауатты фильмдер түсірілетін күнді күтемін.
Алашқа айтар датым...
Ең алдымен, қазақ киносын түсіруші режиссер қазаққа не керек екенін зерттеп, зерделеп, түсініп алуы керек. Қазақ киносына негіз қазақы болмыс болмай, ешқашан алға баспаймыз. Бүгінде қазақ көрермені басқа елдің сериалдарын көріп, бағдарламаларын тамашалап, өзге менталитетке ыңғай беріп, жат рухқа табынып отыр. Көгілдір экраннан өзімізді-өзіміз көре алмауымыз – өте қасіретті дүние. Қазаққа тән мінезден, тіпті іс-қимылымыздан, негізгі сөлімізден айырылуға шақ қалдық. Бүгінгі жастарымыздың іс-қимылы, сөйлеу мәнері еуропаланып кеткен. Бір нәрсеге таңғалғандарын білдіргісі келсе, америкалықтар секілді «Уау!» деп қояды, сөздері өте қасаң. Осының бәрі виртуалдық өнердің әсері. Өзіндік ерекшелік болмағандықтан, өзгенің ығына жығыла салуға бейім тұрамыз.
