Қазақ әні күнтізбе қарап, тұлғаларға ән арнайтындар мен корпоративті кештерді аңдитындарға мұқтаж емес!

Алтынбек ҚОРАЗБАЕВ, композитор, «Қазақконцерт» өнер бірлестігінің директоры, Қазақстанның Халық әртісі:

– Алтынбек аға, қазақтың дәстүрлі әні мен  бүгінгі эстрада бір-бірімен бірден бітісіп, бірінен кейін екіншісіне көшіп кете қойған жоқ. Соның арасында домбырамен орындалатын, бірақ таза дәстүрлі ән деуге келмейтін, алайда эстрадалық деңгейден әлдеқайда жоғары әрі қазақылығы тұнған әндер болды.  Солардың көбі сіздің үлесіңіздегі әндер екен, сондықтан сізді дәстүр мен эстраданың аралығын жалғайтын көпір деп атайтындар бар. Десе дегендей-ақ, әндеріңіздің көбі домбырамен айтуға лайықталып жазылған. Осы жанр бүгінде қаншалық жалғасын тауып, өз өміршеңдігін көрсете алып отыр?
– Біздің дәстүрлі әніміз бен күйіміз, жалпы ұлттық музыкамыздың шарықтау шыңы болған. Ол – осы өзіміз туылып, бү­гін­­ге жет­кен ХХ ғасырдың соңы, Тәуелсіздігі­міз­ді алу­ға таяп қалған 1989-1990 жыл­дар­дың ша­ма­сы. Сол кезде Өзбекәлі Жәні­беков деген біздің аяулы ағамыз болды, бүкіл қазақ мұражайларының атасы, этнограф, ірі ғалым, міне, қазақ өнерін сол кісіден артық түсінген ешкім болған жоқ. Есімнен әлі кетпейді, 1989 жылы тамыздың 21-22-сін­де екі күн қатарынан Республика сарайында  сол кісінің бастауымен «Терме» деген үлкен кеш өткен. Ол кезде фоног­рам­ма деген аты­мен жоқ, сонда бүкіл рес­публи­ка әнші­лері тек қана домбырамен т.б саз аспап­тарымен шығып, жанды дауыста ән айтты. Сол кезде мен бірінші рет Мей­рам­бекті жетелеп сахнаға алып шықтым. Енді-енді ғана «Бозторғаймен» шығып жүр­ген кезі. Бағдарлама бойынша ол 21-і күні ғана қатысуы керек болатын. Бірақ шыққаны сол еді, өнерге, дарынға деген құр­мет қой, үлкен басымен Өзбекәлі аға­мыз­дың өзі жүгіріп келіп, қолымды қысып: «Алтынбек, айналайын, мынадай дарынды баланы қайдан тауып алдың, не деген жаңа­лық мынау қазаққа,  кішкентай бала­ның жүрегі бұлқынып шығып кеткелі тұр екен, тіл-көзден Құдай сақтасын», – деп, ертесі күні сахнаға қайта шығарды. Сол тұста айтыс өнері де қарқынды дамыды.
Ал енді өзіме келер болсам, мен кон­серваторияның домбыра бөлімін бітірдім, мамандығым – кәдімгі домбыра пәнінің мұғалімі. Екінші мамандығым – дирижер. Халық аспаптары оркестрін дирижерлеу факультетін бітіргенмін, Халық әртісі Алда­берген Мырзабековтен сабақ алған бола­тын­мын. Менің арманым да, ойым да дири­жер болу еді, бір қызығы, ол маған әлі күнге бұйырған жоқ. Оқуды бітірісімен Жамбыл облысына жолдамамен жіберді, бара сала мені бірден сондағы «Алатау» ән-би ансамбілінің жетекшісі етіп қойды. Сол 1974 жылдан бері қарай әлі бір қолым­да – портфель, екінші қолымда – домбыра. Алғашқы ән­де­­рім сол Жамбыл облысында жүргенде домбыраға арнап жазылды. Ол кезде Жүсіп­бек Елебеков, Ғарифолла Құрманға­лиев аталарымыз бен солардың ізін құшқан буынның алды Жәнібек Кәрме­нов тірі еді. Сол 70-жылдары дәстүрлі ән сахна төрінде еді, домбыра әндерін халық кере­мет ұйып тың­дайтын. Қайрат Байбосы­нов сахнадан түс­пейтін.
– Мүмкін, ол домбыраға, ұлттық музыкаға демеудің мықты болғандығынан шығар?
– Жоқ, демеу деген мүлдем болған жоқ, тіпті ондай түсінік те жоқ еді ғой. Ол кезде таза өнер құрмет­те­летін. Өз маңдай теріңнің жемісін көретінсің. Әр адамда патриоттық сезім деген мықты еді. Ал енді жалпы қазақ әніне келсек, Кенен атамыздан кейін көптен ешкім домбыраға арнап ән жазбай кеткен еді. Оған дейін Ақан сері, Біржан сал, сонау Әсет секілді халық композиторларының әндері домбырада әуелегені айтпаса да түсінікті. Ал енді Кенен ата 1976 жылы қай­тыс болды. Содан кейін­гі буын Садық Кә­рім­баев, Мұқан Төлебаев, Шәмші Қалдая­қов, Әсет Бейсеуов, Бекен Жамақаев, Ба­қыт­жан Байқадамов ағалары­мыз – бәрі опера, эстрада жанрында жаз­ды. Әрине, мен арнайы «осылай жазайын­шы» деп емес, өз жан дүнием соған бейім бол­ған соң жаз­дым. Ең бірінші әнім «Сыр­ға­лым», «Ақ мон­шақ­ты аруым», «Қара кем­пір», «Қара шал», «Қара бала», «Қара пи­ма» т.б. бірі­нен кейін бірі ағылып келді өзі. Егінбаевтың таласып жүрген «Қызым, саған айтам» әні домбыраға арналған. Осындай әндерімнің барын халық өзі-ақ біледі, бірақ айтқаным да артықтық етпес. Ал енді менен кейін ептеп халық­тық сарын­да ән жазатын сазгерлер шыға баста­ды. Мысалы, Әбүйірбек Тінәлиев, Шә­міл Әбіл­таев, оның бір-екі әндерін кезін­де Мақпал Жүнісова орындап шықты. Ал қазір домбы­раға ар­нап ешкім жазбайды, бәрі эстрада. Онда да баяғы Шәмшілердей сазгер қай­да? Барлығы компьютерге ауысып кеткен. Әлі де болса, әйтеуір, шабытымыздың ба­рын­да сол дәстүрді жалғап, қоңыр домбы­раға күм­бір ән шығарып жүрміз... Соңғы жылдары «Жайлауда», Мұқағалидың сөзі­не жазылған «Қарасаздың шыбығын жел тербеген», «Арман» деген әндерім, Әбді­рах­ман Асылбековтің сөзіне жазған «Айдай сұлу аруым» секілді әндерім тек домбырада орындалып жүр.
– Осыған дейінгі жарық көрген, орындалып жүрген барлық әндері­ңіздің санын шамалап айта аласыз ба, қанша?
 – Соншалық көп емес енді, ұзын саны шамамен 65-тей болып қалады-ау... Күй­лерді қосқанда 80-дей, алайда халық­тың құлағында жүргені сол 60 қой... Соның ішін­­де 20-сы – өте танымал, күнделікті эфир­­ге шығып жүрген әндер.
– Сіздің әндеріңіздің көбі «қара кемпір», «қара шал», «қара пима» секілді  қара тіркесімен бірге келеді. «Қара» деген – түсінгенге қазақтың балама атауы ғой. Аталған әндер­дің қайсы­сын тыңдасаң да, жүрегің шымыр­лап, жаныңның жылғасы­мен бой­лай жанарыңа жас келеді. Ал қазіргі заманауи әндеріміздің қазақтан алшақтап бара жа­туы­ның сыры неде деп ойлайсыз? Әлде ол заңды, табиғи құбылыс па?
– Еліктеу деген бір жаман құбылыс бар. Компьютер дегенді де текке айтқаным жоқ әңгіме арасында. Жасыратыны жоқ, бүгінде   кәдімгідей күнтізбені ашып жіберіп, «бәлен күннен кейін бәлен­ше ақсақалдың туған күні екен ғой, бір ән арнап жіберейін» дейтін сазгерсымақтар бар. Немесе сол сияқ­ты ірі-ірі компаниялардың корпоративті кештерін аңдиды. Сосын олардың тиын-тебенін алып, отырады да, бір сағаттың ішінде шала-шарпы бір дүние жаза салады. Өнер ме сол, өзіңіз ойлап көріңізші... Міне, осыдан қазір «одноразовый», яғни бір-ақ рет орындалып, сол күйі қалатын әндер қаптап кетті. Бірақ бір нәрсе анық, қазақ әні күнтізбе қарап, тұлғаларға ән арнайтындар мен корпоративті кештерді аңдитындарға мұқтаж емес!
Мен қазақы адаммын деймін ғой, бірақ түсінбеймін, немерем қазақша мектепке барады, қазақша сайрайды, бестікпен оқи­ды, бірақ ән айт десең, тек орысша айтады. Бұл – ақпарат құралдарының, үйдегі спу­т­ник арналарының әсері.
– Жалпы, жаңа ән, жаңа күй, әйтеуір, жаңа туынды дегенімізбен, ол белгілі бір дәрежеде өз бастауын байырғы түп негізден алары хақ. Ендеше, сол бұрынғы әндерден мәйек алу мөлшері қаншалықты көлемнен аспауы шарт? Ал біз, бүгін­гілер, сол мөлшерден қанша­лықты асып кетіп жүрміз?
– «Өзі айналдырған жеті нота, қалай ұқсамасын бір-біріне?» дейді, ол – бекер нәрсе. Ұқсастық дегеннің де жөні болады. Мысалы, тереңге үңіліп қарасақ, ХVІІІ ғасырда жазылған шығармаға арада бір ғасыр өткенде кейбір шығарма ұқсап кетеді екен. Ол кезде енді бүгінгідей техника дамымаған, біреудікін біреу көшіріп ала қоятын мүмкіндік жоқ қой. Классикалық шығармалар арасында, мысалы, Ғазиздың әні «Ғазиз» деген бар, сонымен Шашубай­дың «Ақ қайыңы», тағы Біржанның «Жал­ғыз аршасы» дегендер бір-біріне қатты ұқ­сайды екен. Нотасына дейін бірдей дер­сің. Сондай-ақ Шәкен Күмісбеков деген ағамыздың атақты вальсі орыс классикалық шығармаларының біріне ұқсайды екен, тағы да Сүгірдің «Ыңғайтөк» деген күйі мен Ақтанбердінің «Күлдір де күлдір кісінетіп» деген жыры, Тәттімбеттің үш «Қосба­сары­на» Т.Момбековтің «Қосбасарлары», Үкілі Ыбырайдың «Қалдырған» әні мен Ахмет Жұбановтың «Би күйі», міне, осындай шы­ғар­малар бір-біріне қатты ұқсайды екен. Мысалы, Н.Тілендиевтің «Алатау» деген атақ­ты әнінің барын білесіздер. Сол Кене­кеңнің «Базар-Назар» деген әніне ұқсайды. Бірақ Нұрғиса Кенекеңнен ұрлайтын адам ба? Бұл – кездейсоқтық, табиғи дәстүрлі кез­дейсоқтық.
– Сіздің «Сағындым Алматым­ды» әніңізді «Сағындым Қашқа­рым­ды» деп Үрімжіде орындап жүр дейді, мысалы, соған қалай қарайсыз? 
– Мен ондай ұсақтыққа бармайтын адам­мын. Орындай берсін, мен  қайта қуа­на­мын. Мұндай мысалдар көп, өзім хабар­дармын да. Осыдан үш-төрт жыл бұрын өзбек жігіті өзбекшелеп орындап жүр екен. Сондай-ақ «Үш қоңырымды» да Қытайдың бір театрында баритон дауысты бір әнші жігіт аударып алып, қытайша орындап жүр дейді. Мен сыртынан естіп, қуанып жүрмін қайта. 
– «МузАрт» әсіресе соның ішінде Мейрамбексіз, Тоқтарсыз қазіргі қазақ эстрадасын елестету  қиын.  Олардың өзге әншілерден басты ерекшелігі әнді жүрекпен орын­дауы, сондай-ақ таза, қазақы үн­мен, әрбір әріп, әр дыбысына дейін тіліміздің үндестік заңын бұзбай айтуында десем еш қателеспейтін шығармын. Қарша­дайынан «Бозтор­ғай» деп шыры­лдап, елдің көзіне жас алдырған Мейрамбек болсын, Тоқтар болсын – сіздің шәкірттеріңіз. Ендеше, олар­ға әнді осылай айту керек деп үйрет­тіңіз бе  болмаса тумысынан сондай балаларды тауып алдыңыз ба?
– Қарағым, қазақи әнді игеріп кету деген сөз – компьютер үй­рену сияқты емес. Асфальтте туып, трамвай, троллейбуста өс­кен бала тұп-тұнық қазақша ән салады деп мен айта алмаймын. Мысалы, Мейрамбек ауылда туған бала. Тоқтар кәдімгі Семейдің бір ауылында қозы-лақ қуып, ат жалында өскен бала. Ол екеуінің қай-қайсысына бол­сын әнді мен үйреттім деп айта алмай­мын. Бұл – Құдай берген қасиет, дарын. Мен жай ғана «әй, балам, олай жүрме, былай жүр, анадай ән айтпа, мынадай айт» деуім мүм­кін, бірақ  күндіз-түні сабақ беріп, өйт-бүйт деген – бекер нәрсе. Мейрамбектің жа­ным­­да жүргеніне 30 жыл, Тоқтарға 25 жыл болды, обалы не керек, қазір отбасылары бар, бөлек тұрса да, өз беттерімен кетсе де, бір-ақ ауыз сөзіме тоқтап, шақырсам бол­ды, өз тірліктерін тастайды да келеді. Ол да болса ұстаз сыйлағандықтары, олардың қайы­рым­дылықтары. Халық екеуін де мо­йын­дап, әлі күнге сүйіп тыңдайды. Қазір екеуі де өнер жұлдызы деп мен толық се­нім­мен ай­та аламын. Ал бұл – үлкен бақыт. Өзім олар үшін сүйсінемен.
– Ән сөзін өзгертіп айту, бұзып орындау деген таңсық болмай қалды, бұл – бір. Екіншіден, әншіле­ріміздің арасында шетелдің аты белгілі, белгісіз сазгерлерінің әнін алып, соған қазақша сөз жазып орын­дау сәнге айналды. Осы қан­ша­лықты кешірімді жайт? Жалпы, мұндай жайттарды ауыздықтау үшін қандай жаза қолдану керек деп санайсыз? Сазгерсіз, ән  жана­шырысыз, осы мәселе сіздің шым­байыңызға бататын шығар? 
– Меніңше, бұл – уақытша құбылыс. Қалай болғанда да дұрыс нәрсе емес қой. Тосқауыл қойылатын шығар. Мен сізге осы орайда кезінде болған бір оқиғаны айтып берейін. Сонау 60-жылдары Бекен Жама­қаев деген композитор ағамыздың «Махаб­бат вальсі» деген әні шығып, сол мезетте халық арасында кең танылып, хитқа айнал­ған. Мұны ең алғаш орындаған марқұм Роза Бағланова апамыз еді. Әнді Мәскеуге дейін алып барды. Сол кездері шетелдік азаматтардың бірі әуенін құлаққа іліп қалады. Өздерінің бүкіл әлемге тарал­ға­лы тұрған киносына музыкаға қолданады. Күндердің күнінде ол кино Алматыға да же­теді ғой. Сонда тырнақ астынан кір ізде­ген әлдекімдер ұрымтал тұсты қағып алып, Бекен Жамақаевты сотқа береді. «Іш­тен шыққан жау жаман» деген рас, «шетел­дің пәлен деген фильмінен ұрлап алған екен» деп, бүкіл елге Бекен ағамызды мас­қара­лайды. Ағамыздың тасы өрге домалап тұрған шағында аяқастынан осындай қыр­сық аяқтан шалып, бірден оны комсомол құрамынан шығарып жібереді, жұмыстан шығарып, баспасөзде қаралайды. Содан не керек, кім жаман, Бекен жаман, қарабет деп, бес жыл әлгі ағамыз күйік пен дертке шалдығып, ақыр соңы дүниеден безіп кету­ге сәл-ақ қалады ғой. Алайда «аққа Құдай жақ» деген, күндердің күні әлгі елден біздің Композиторлар одағына хат келеді. «Кеші­рі­ңіздер, бұл әнді біз, керісінше, Бекен Жамақаевтан алыппыз, Роза Бағланованың орындауында естіп, ұнап қалған соң, 1962 жылы киномызға қолданып едік» дегенді оқығанда, кім жердің қай тесігіне кірерін біл­мей, бекерге бір адамды жазғырып, сон­ша қудалағандарына өкініпті де қалып­ты.
– Аға, осы бүгінде ақын мен сазгерден бөлек, әннің жарыққа шығуына тікелей жауапты, соған кәдімгідей өз үлесін қосып, құлпыр­тып жіберетін аранжировкашы дей­тін де тұлға бар. Автор мен орын­дау­шы арасындағы дәнекер десек те болады. Бірақ сол аранжиров­кашылардың қоғамда ешқандай ста­тусы жоқ екен. Және де бұл оларды жай қалдырмайтын мәселеге айна­лып келе жатса керек. Осы ретте, сіз не дер едіңіз, бәлкім, аранжиров­кашыларға арнайы статус берілу керек шығар? 
– Бұл өзі – өте бір нәзік, нақты бір кесі­мін айту қиын сұрақ. Аранжировкашылар   менің де талай әнімді өңдеді. Оларды өң­деуші деп көрсеттік, гонорарын төледік. Бұл бір рет төленетін гонорар. Ал енді мен ол ән үшін қанша рет орындалса, сонша рет гонорар алуға құқылымын. Себебі автор­мын ғой. Мәселе авторлық құқық дегенге келіп тіркеледі ғой. Сондықтан, меніңше, бір реттік гонорармен олар қанағат етуге тиіс, аранжировкашыларда басқа қандай ста­тус болуы мүмкін? Өздері еңбегі үшін ақы алып отыр, тегін істеп, күйіп қалып жа­т­­қан жоқ. Егер соған місе тұтпай, күндердің күні аранжировкашылар авторлық үлеске жармасса, онда нағыз шатақ сонда шыға­тын сияқты. Анық масқара сонда болады дей беріңіз.
– Авторлық құқықты айқындап беретін құзырлы орындар дұрыс жұмыс істеп отыр ма, көңіліңіз тола ма?
– Қазір өзі авторлық құқық жөніндегі қоғамдар көбейіп кетті. Қыдырәлі Болманов бауырымыз, Ләйлә Сұлтанқызы деген қа­рын­дасымыз да осы салада жұмыс атқарып жүр. Біз сол баяғы Марал Ысқақбай бас­қаратын авторлар қауымдастығындамыз. Кезінде бұл авторлық құқық деген мәселе аяқ астында қалып, әнімізге ештеңе айырып ала алмасақ, шүкір, қазір дұрыс жолға қойылды да, кәдімгідей табыс түсіріп жүр. Менің есепшотыма заңды түрде түсіп оты­рады. Реттелді деп айта аламын. Ал баяғыда әніміздің сайда саны, құмда ізі ғана қалып, әніміздің қайда орындалып, қайда қалып жатқанын білмейтін де кездер болды. Бәлкім, бұған әлгіндей авторлық құқықпен айналысатын қоғамдардың көбейіп, өзара бәсекелестіктің тууы да ықпал етіп отырған шығар. Қайта көп әнімді өзім кезінде тіркет­пей, мән бермей жүре бергенмін. Мінезім сондай, бір нәрсенің соңына түсіп, тықақ­тап, пайда іздеп жүретін адамдар қатарынан емеспін.
– Бүгінде өзіңіз басқарып отыр­ған «Қазақконцерттің» экономи­ка­лық, әлеуметтік, шығармашылық әлеуеті жайына да көшсек... Осынау қасиетті қара шаңырағымыздың бірі заман көшіне қаншалықты ілесе алып отыр?
–  Мен бұл орынға 2003 жылы келдім. Содан бірден кадр мәселесін қолға алдым. Зейнет жасындағы кісілерді шығарып салып, жастарды көбірек тартуға тырыстым. «МузАрт» құрылғаны көп  болма­ған, со­лар­ды, «Жігер» тобын т.б жалынды жастар­дың арқасында ұжымның абыройы да асқақтап, жұмысы да жүрді. Роза Бағла­нова апамыз өле-өлгенше сахнадан түскен жоқ. Ондай кісілерге мейлінше жағдай жасадық. Жастардың да имиджімен, стилі­мен, репертуарымен жұмыс істедік. Ананы жасадық, былай еттік демейін, бәрін халық өзі көріп отыр ғой. Күні бүгін «Менің Қазақ­станым» пойызымен ел аралап келіп отыр­мыз. Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығына орай жасақталған бұл құраманың 50 пайызы – «Қазақконцерттің» мүшелері. Қазір біз сах­на­да жанды дауыста айтуға ден қойып, қада­ғалап жатырмыз. Концерттерде фоно­грам­мамен айтуға мен рұқсат бермеймін.