Елімізде айдың күні аманында жол-көлік оқиғасы салдарынан жол үстінде мыңдаған адам қаза табуда. Осыған байланысты Ішкі істер министрлігі қолданыстағы заңға шұғыл өзгерістер енгізуге кірісіп кетті. Заң жобасына үңілсек, алдағы уақытта рөлге арақ ішіп алып отырған көлік жүргізушісі 800 мың теңгеге дейін айыппұл төлесе, жылдамдық асырып, қарсы бағытқа шығатындар бірден 9 айға жүргізуші куәлігінен айырылмақ. Ал адам қағып өлтірген көлік жүргізушілері 20 жылға дейін абақтыға жабылуы мүмкін. Өзгеріске орай заң саласының мамандарын сөзге тартып, заң жобасының артық-кем тұстарын салмақтап көрген едік.
Әділ ҚҰРЫҚБАЕВ, Жоғарғы соттың судьясы:
иә
– Жоғарғы соттың судьясы ретінде емес, заңгер ретінде айтар болсам, бүгінгі қалыптасып отырған ахуалды ескере отырып, көлік жүргізушілеріне мұндай қатаң жазалар қарастырған дұрыс. Шыны керек, қазір жол-көлік оқиғалары елімізде өте көбейіп кетті. Оның салдары да қоғамға оңай тимей тұр. Тіпті жол-көлік оқиғасы бірнеше, ондаған адамның өліміне себеп болатын жағдай жиі тіркелуде. Тіпті азаматтық соғыс жүріп жатқан елдерде мұншалықты адам шығыны жоқ. Ал біздің бейбіт күнде осынша адамнан айырылып жатқанымыз өте ұят. Сондықтан қалыптасып отырған жағдайға орай, біз заңға өзгерістер енгізіп, көлік жүргізушілерін тәртіпке шақыратын қатаң жазалар ойластыруымыз керек. Жолдағы жүгенсіздікке қарсы күрес жариялауымыз қажет.
Қазір рөлде келе жатып адам қағып кеткен көлік жүргізушісінің әрекеті орта дәрежедегі қылмыс санатына жатады.
Сондықтан оларға ауыр жазалар тағайындалмайды. Орта дәрежедегі қылмыс санатына жатқандықтан, оларға жеңіл жазалар тағайындалады. Сөйтіп, олар жауапкершіліктен сытылып кетеді. Сондықтан біздің көлік жүргізушілеріне қатысты қатаң шаралар қабылдайтын кезіміз жетті. Қазір елімізде көлік саны күннен-күнге көбейіп келеді. Бұрынғыдай емес, көлік адамның байлық дәрежесін көрсететін құралдан гөрі күнделікті қажетті қатынас құралына айналды. Әйтсе де көлік жүргізушілерінің мәдениеті өте төменгі деңгейде қалып қойды. Кәмелеттік жасқа толған күні рульге отыратын болды. Содан кейін көлікті қалай болса солай айдайды да, біреудің өліміне себепші болады. Жап-жас балалар бір көлікке тиеліп алып, жол апатына ұшырап, тобымен өліп кетіп жатыр. Немесе қалай болса солай айдағаннан кейін біреуді қағып өлтіріп, жазадан сытылып кетуде. Ендігі жерде жазаның күшейтілуі сондайларды тезге салып қана қоймай, жазадан құтылып кетуін де шектейді деп ойлаймын. Тек адам қағып өлтіргендер ғана емес, рульге мас күйінде отырғандар да қатаң жазаға лайық. Мәселен, оларға салынатын айыппұл көлемінің 800 мың теңгеге дейін өсуін қолдар едім. Дәл қазіргі таңда көлік жүргізушілеріне өте көп нәрсе байланысты. Мәселен, жол-көлік оқиғасының 90 пайызының орын алуына көлік жүргізушілері себепкер болатын көрінеді. Демек, дәл қазіргі таңда көлік жүргізушілеріне қатысты жазаны күшейтуіміз орынды. Қарап отырсақ, жол-көлік оқиғасы кезінде адам қағып өлтірсе де, көбінесе өзара келісімге келіп, көлік жүргізушісі айыбын өтеп, құтылып кетіп жатады. Демек, біз көлік жүргізушілерін еркінсітіп алдық. Олар «көп болса айыбымды өтермін» деп қалай болса солай жүреді. Егер дәл қазір біз қатаң шаралар қарастырмасақ, бейбіт күнде адамдарымыз қырыла береді. Америкада әйелі көлігін артқа жылжытып жатып күйеуін қағып кетіп, өлтіріп алған. Соның өзі түрмеде бірнеше жыл отырып шыққан. Ал бізде болса өзінің күйеуі ғой деп, жүгіріп жүріп туыстары алып қалар еді. Көлік жүргізушілері рульге отырмай тұрып, қалай болса солай айдаудың салдары қалай болатынын ойланатындай дәрежеде жазаны көтеру жүргізушілерімізді тәртіпке түсіреді деп ойлаймын. Сондықтан мен заңға енгізілгелі отырған өзгерісті қолдар едім.
Ербол ҚҰТПАНБАЕВ, Алматы облысы Еңбекшіқазақ аудандық №2 сот төрағасы:
жоқ
– Менің ойымша, адам қағып, мерт қылған көлік жүргізушісін 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру салыстырмалы түрде алып қарасақ, тым қатал жаза. Әрине, қазір елімізде жол-көлік оқиғасы салдарынан қайтыс болатындардың саны артып тұр, жолдарымыз да қанды жолдарға айналды. Осыған орай қандай да бір шаралар қабылдау қажеттігі де айтылуда. Көлік жүргізушісі өрескел түрде заңның талаптарын бұзып, жол-көлік оқиғасын тудырып, адам өліміне себеп болып жатса, оны қылмыстық жауапкершілікке тарту керек. Бірақ ол 20 жыл көлемінде бас бостандығынан айыру түрінде болмағаны дұрыс. Өйткені ешқандай көлік жүргізушісі қасақана жол-көлік оқиғасын тудырмасы белгілі, демек, ол абайсызда жасалған қылмысқа жатады. Егер бүгінгі күнгі заңнама бойынша қылмыскер қасақана адам өлтірсе, алты жылдан 12 жылға дейінгі аралықта бас бостандығынан айырылады.
Яғни қасақана кісі өлтіру 96-баптың бірінші бөлімімен айыпталады. Осы жағдаймен салыстырғанда абайсызда адам қағып өлтірген көлік жүргізушісіне тағайындалып отырған жаза ауырлау секілді. Сондықтан жаяу жүргіншіні қағып, мерт қылған көлік жүргізушісін 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын қолдану дұрыс емес деп ойлаймын.
Мен, мәселен, көлікке мас күйінде отырған жүргізушілерді барынша қатаң жазалауды қолдар едім. Ал көлік жүргізушісі әртүрлі жағдайда абайсызда адам өлтіріп алуы мүмкін. Мәселен, рульде келе жатып қалғып кетуі немесе тежегіші істемей қалуы мүмкін. Осыдан келіп адам өлімі тіркелуі ықтимал. Ал сол үшін 20 жыл түрмеге қамап қою заң шеңберіне де сыймайтын секілді. Осы тұрғыдан алғанда бұл жаза маған тым қатал көрінеді. Әрине, елімізде жол-көлік оқиғаларының күрт көбейіп кетуіне орай, бұл салада біршама қатаң жазалар енгізіп, тәртіпті күшейткен дұрыс шығар. Бірақ ол талапқа сай, заң шеңберінде жасалуы керек деп санаймын. Жалпы, өз басым көлік жүргізушілердің адам қағып мерт қылуын абайсызда жасалған қылмыстар санатына қосар едім.
Осы орайда айта кетер жайт, жол-көлік оқиғасының көбеюіне орай біршама қатаң шаралар жасалғаны, заңға өзгерістер енгізген дұрыс шығар. Бірақ ол басқа қылмыстарға тағайындалып отырған жаза түрлерін ескере отырып, мұқият түрде жасалуы керек. Мәселен, бүгінде ауыр қылмыстар санатына жататын терроризмге қатысы бар қылмыскерлер мұншалықты көп жылға кесілмейді. Егер біз абайсызда адам өлтіріп алған көлік жүргізушілерін 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын тағайындар болсақ, бұдан басқа ауыр қылмыс түрлеріне де жазаны қатайтуды ойластыруымыз керек. Бұл тұрғыда менің ойым осындай.
Бейтарап пікір
Кенжебек ӘБІЛОВ, заңгер:
– Бұл жерде бар мәселе елімізде жол-көлік оқиғасының көбеюінен туындап отыр. Бірақ жол-көлік оқиғасының барлығы көлік жүргізушілерінің кесірінен туындап отыр ма? Осыны да ойлауымыз керек. Мәселен, еліміздегі жолдар жоғары талапқа сай емес. Үлкен трассалар арнайы кедергілермен бөлінбеген. Байқамай қалғып кеткен көлік жүргізушісі қарсы бағытқа шығып кетсе, жол-көлік оқиғасына себеп бола салады. Демек, көлік жүргізушілеріне талап қоймай тұрып, біз жолдарды солардың талабына сай қылуымыз керек. Сондай-ақ кім көрінгенге көлік жүргізу құқығын бермеуді де ойластыруымыз керек. Мәселен, шетелде қарттарды көліктің руліне көп отырғыза бермейді. Ал бізде 18-ге кеше толған жастан бастап, аяқастынан жүрегі ұстап қалуы мүмкін кәрі-құртаң да рульге отыра береді. Заңды қатайтумен қатар, біз жол-көлік оқиғасына себеп болатын осындай себеп-салдарлармен де күресуіміз керек.