Адам – ең алдымен, биологиялық жаратылыс иесі. Сондықтан оның ең бірінші миссиясы – қандай да бір қызметтік жетістікке жету, дүние жиып, атақты болу емес, өмірге дені сау ұрпақ әкелу. Мемлекеттің негізгі тірегі отбасы дер болсақ, сол отбасын құру біздің елімізде жыл санап кешеуілдеп бара жатқаны жасырын емес. Сүр бойдақтар мен кәрі қыздар көбейген қоғамда демографиялық ахуалдың қандай болатыны айтпай-ақ түсінікті. Кеңестік кезеңде белгілі жасқа келіп, отбасын құрмағандарға бойдақ салығын салса керек. Бәлкім, бүгінде біз соны жаңғыртсақ, қандай да бір нәтижесі болар ма еді?
Салтанат БАЙҚОШҚАРОВА, ҚР Президенті жанындағы отбасы және әйелдер ісі жөніндегі ұлттық комиссияның мүшесі:
иә
– Бойдақ салығын салу – Кеңес өкіметі кезінде болған тәжірибе. Негізі, ол жастар уақытында үйленіп, отбасын құру арқылы қоғамға, мемлекетке өз үлесін қосса деген ойдан туған іс. Ол жалақы мөлшерін ойсыратып тастайтын мөлшерде болған жоқ, бірақ әр жалақы алған сайын адамға «сен әлі бойдақсың, саған отбасын құрып, балалы болу керек» дегенді есіне салып, сәл де болса ойлануына септігі тиетін. Сондықтан қолдауға да, қолға алуға да әбден болады-ақ. Неге десеңіз, қазір жастар отбасын құруға асықпай жүріп алып, содан соң балалы бола алмай қалатын жағдайлар жиі ұшырасуда. Бүгінде әлемде «әлеуметтік бедеулік» деген термин қалыптасты.
Ол не деген сөз? Бұл – кеш үйленудің салдарынан өмірге бала әкелу мүмкіндігінің төмендеуі. Әсіресе 30-дан асып отбасын құрған әйелдер мен ерлер арасында да бедеулік өте жиі ұшырасады. Өйткені оған дейін әйелдер аборт жасатып үлгеруі мүмкін болса, ерлер түрлі жыныстық инфекцияларды жұқтыруы мүмкін. Тіпті емделген күннің өзінде сол үшін қабылдаған дәрі-дәрмегі гормондарға әсер етіп, ол да өз кезегінде баланың пайда болуына кері әсерін тигізеді. Негізі, қыз баланың дені сау баланы дүниеге әкелуге ең қолайлы шағы – 18 бен 25 жас аралығы. Ары кеткенде 30 жасқа дейін қыз бала тұрмыс құрса, онда жағдай оншалықты бүлінбейді. Ал қазіргі кезде жаһандану деген құбылыстың салдарынан ел жаппай ақшаның артынан қуамын деп өзінің денсаулығын, тағы да басқа құндылықтарды ұмытып барады. Ресей ғалымдары бүгінде «әскер әйелдердің ауруы» деген проблеманы қозғап жүр. Отбасын құрмай, қызмет деп жүрген әйелдер, шынында, бір ел мен екінші ел арасында ұшып жүреді, басқасын айтпағанда, оның денсаулығы әр елдің уақыт ендігіне бейімделу барысында біршама өзгерістерге ұшырайды. Ол да әйелдің ағзасына, әсіресе өмірге бала әкелу функциясына кері әсер етеді. Жалпы, адам неғұрлым дүние тауып, жағдайымды дұрыстаймын деген сайын, соғұрлым адами бақытынан алыстай береді. Негізі, өмірдің жазылмаған заңы солай, бір нәрсеге қол жеткізсе, екінші бір нәрсені жоғалтады. Әсіресе өмірге ұрпақ әкелу деген мәселе дүниежүзі елдері үшін, соның ішінде біздің қазаққа да жыл санап проблемаға айналып барады. Балиғат жасына толған қыз-жігіттер отбасын құруды кейінге ысырып, алдымен жағдайымды дұрыстап алайын деген мақсатты қоятын болды. Бұрын орта шамамен қыздар – 21-23 жаста, жігіттер 23-25 жаста отбасын құратын болса, қазір ол кемі үш жасқа өсіп, қыздар – 25-27, жігіттер 28-30 ға дейін жүреді.
Негізі, қазақ «он үште отау иесі» деп бекер айтпаған ғой, дәл сол жаста қыздар бойжетіп, ұлдар ержетудің ең алғашқы кезеңімен қауышады. Өмірге ұрпақ әкелу мүмкіндігі ең жоғары кез. Ал біз осы заманда жаратылыс заңына қарсы жұмыс істеп жатырмыз. Адам – ең бірінші, биологиялық тірі жан. Содан кейін барып ол саналы түрде жан бағуға кірісуі керек. Ал қазір, керісінше, жастар керемет машина мінгісі келеді, жақсы үйде тұрғысы келеді, шетелдерге шыққысы келеді, соның бәріне жету үшін көп ақша табуға уақытын құрбандыққа шалады. Артынан 38-40-қа келгенде барып ұрпақты ойлап, бізге келеді, яғни «Экомедке», жалпы дәрігерлерге. Ал ол кезде ақшаға ұрпақ сатып ала алмайсың. Осыны жақсы түсіну керек. Адам өзінің өтіп кеткен уақытын, биологиялық сағатын дүниенің ешбір байлығына сатып ала алмайды, кері қайтара алмайды. Өкінішке қарай, біз оны түсінбейміз де, «дәрігер өйтпеді, бүйте алмады» деп барлық кінәні сол дәрігерлерден көре саламыз.
Қорыта келгенде, адамдардың өз еркіне салса, қандай да бір мақсатқа жету қиындау. Әсіресе біздің қоғамда... Сол себепті мемлекеттің осы отбасы, демографияны қолға алғаны да дұрыс секілді. Бойдақ салығын салу, мүмкін, жастарға мемлекеттің олардың отбасын құруына мүдделі екендігін білдіріп, жауапкершілік артар. Сондықтан қолдауға тұрарлық мәселе дер едім.
Айдос СӘДУАҚАСОВ, саясаттанушы:
жоқ
– Сүр бойдақтық, отбасын кеш құру қазіргі қазақ қоғамының жан жарасына айналып барады. Жан жарамыз емей не, қаншама қандастарымыз жастық өмірін жар қызығынсыз, бала былдырынсыз өткізуде. Соның салдарынан демографиялық ахуалымыз шатқаяқтап тұр. Бұл – жай айта салатын әңгіме емес, мемлекеттік, тіпті үлкен геосаяси астары бар мәселе. Себебі соңғы кездері көршілес Қытай мен Ресейді былай қойғанда, алыс шетелден келген жат жұрттықтар біздің қаракөздерімізге үйленіп жатыр. Айта берсең, қазақ жігіттерінің отағасы, ал қазақ қыздарының отанасы атануға асықпауының мемлекет үшін көптеген кері жақтары бар.
Дегенмен бұл мәселені бойдақтық салығын салу арқылы шеше саламыз деу – миға қонымсыз дүние. Меніңше, бұл – Кеңес үкіметі қолға алған әкімшіл-әміршіл, тоталитарлық режимді қайта жаңғырту. Бойдақтық салығы қайта «жығылған үстіне жұдырық» болып, онсыз да жұмыссыз жүрген немесе айлығы шайлығына жетпей жүрген азаматтарымызды одан әрі шаршатып жіберуі мүмкін.
Жалғыздық Аллаға ғана жарасқан. Мұны әрбір саналы адам жақсы түсінсе керек. Бірақ бір жігітке өзінің сүйгені кездеспей, ал екінші біреудің материалдық жағдайы келіспей, ал үшінші біреудің өткен өмірдегі қателігін қайталап қалам ба деген қорқынышы маза бермей жүрген болуы мүмкін. Сондықтан бұл мәселенің ең алдымен тұлғалық психологиялық фактордан туындайтынын естен шығармағанымыз абзал. Бойдақтық салығын саламыз деп, бетін аулақ қылсын, онсыз да жолы болмай жүрген жастарымыздың жанын жаралап, суицидті көбейтіп алып жүрмейік. Себебі қазіргі кезде өз өміріне қол салу фактілерінің көбейіп тұрғаны жасырын емес. Сондықтан мұндай жеке адамның ішкі өміріне қатысты мәселеге мемлекеттің қол сұқпағаны дұрыс. Одан да мемлекет бойдақтарды ынталандырудың заңнамалық тетіктерін қарастыруы керек секілді. Мәселен, үйленген жастарға жас мөлшеріне қарамастан, жеңілдетілген бағадағы тұрғын үй беру, жұмысқа орналастыру, кәсіпкерлік салығын төмендету секілді шараларды қолға алса, нұр үстіне нұр болар еді. Сонда бойдақтар үйленуге асығар еді. Өйткені үйлену арқылы басындағы әлеуметтік мәселелері азаяр еді.
Немесе неге Түрікменстанның тәжірибесін қолданбасқа? Онда шетелдік азамат түрікмен қызына үйленгісі келсе, әуелі мемлекетке 250 мың АҚШ долларын төлейді екен. Бұған, әрине, кез келген шетелдіктің шамасы келе бермейді. Сондықтан дәл осы саясат бізге де керек секілді.
Бейтарап пікір
Гүлназ МОЛДАБЕРГЕНОВА, журналист:
– Бір жағынан, қызды болсын, жігітті болсын, дер кезінде отбасын құрмаса, мәжбүрлеу керек те шығар. Себебі ол өзінің мемлекеттің бір мүшесі екенін сезініп, сол жолда халық санын арттыруға тиіс екенін ұғынғаны жөн. Бірақ, екінші бір жағынан, өзінің шынайы жарын таппай, «отбасын құру керек» деген оймен ғана шаңырақ көтеріп, ертеңгі күні өзара ортақ тіл табыса алмай, ол шаңырақ шайқалып жатса да абырой емес. Ол кезде ұрпаққа зияны тиері сөзсіз. Сондықтан абзалы, әр қазақ «бас екеу болмай, мал екеу болмайды» дегенді саналы түрде түсінсе игі.