Алла Тағаланың ризалығы үшін немесе қажылық ғибадатындағы бір кемшілікке байланысты немесе ихрамның тыйымдарының біреуін бұзу салдарынан жаза (кәффарат) ретінде Харам аумағында шалыну шартымен алынып келген немесе ақшасы жіберілген құрбанға һәди делінеді.
Алла Тағала Құран Кәрімде: «Егер (ауру-сырқау, жол қауіпсіздігі сияқты бөгеттерден) аманшылықта болсаңдар, қажылыққа дейін умраны орындаған кісі жағдайына қарай құрбан шалсын»,[1] – деп, һәди құрбанын шалуды талап етеді.
Тәматтуғ немесе қиран қажылығын орындағандардың умрамен бірге қажылықты да орындағандары үшін шүкір ретінде құрбан шалулары – уәжіп.
Ифрад қажылығы немесе тек қана умра ғибадатын орындағандарға кәффарат құрбанынан тыс құрбан шалулары уәжіп емес. Бірақ нәпіл құрбан шалуларына болады.
Һәди құрбандары екіге бөлінеді: уәжіп және нәпіл
а) Нәпіл құрбан
Қажылық немесе умра ғибадатын орындаушылардың мойындарына уәжіп болмаса да, сауап үшін шалатын құрбанына «нәпіл құрбан» делінеді. Тек қана Ифрад қажылығын немесе умра ғибадатын орындаушылардың нәпіл құрбан шалулары – мұстахап.
б) Уәжіп құрбан
Тәматтуғ және қиран һәдиі – Тәматтуғ және қиран қажылығын орындағандардың бір жылда қажылық айларында умра және қажылықты бірге орындағандары үшін шүкір ретінде шалатын уәжіп құрбан.
2. Жаза һәдиі – Қажылық және умраның уәжіптерінің біреуінің орындалмай қалуы немесе белгіленген уақытында орындалмауы, ихрам және Харам аумағының тыйымдарын бұзу салдарынан кәффарат ретінде шалынатын уәжіп құрбан.
3. Ихсар һәдиі – Қажылық немесе умраға ниет етіп, ихрамға кіргеннен кейін әр түрлі бөгеттерге байланысты Қағбаны тауап және Арафатта уақфа жасай алмайтын адамдардың ихрамнан шығу үшін шалатын уәжіп құрбан.
4. Нәзір һәдиі – Харам аумағында шалынуы үшін сөз берілген уәжіп құрбан.
Һәди құрбанының шалынатын орны мен уақыты
Нәпіл болсын, уәжіп болсын барлық һәди құрбандары Харам аумағында шалынады. Құрбан айттың үшінші күнінің ақшамына дейін шалынатын құрбандардың – Минада, басқа күндерде шалынатын құрбандардың – Меккеде шалынуы абзал.
Имам Әбу Ханифа бойынша, тәматтуғ және қиран құрбандарының құрбан айттың үшінші күні ақшамға дейін шалынуы – уәжіп, ал Имам Әбу Юсуп және Имам Мұхаммед бойынша, сүннет. Имам Әбу Ханифаның көзқарасына сүйенсек, үзір себептерінен тыс осы күндерде шалынбай қалған тәматтуғ және қиран құрбандарының орнына кейін басқа уақытта екі құрбан шалынады. Біреуі қаза ретінде, ал, екіншісі жаза ретінде.
Тәматтуғ, қиран және нәпіл құрбандарының етінен барлық адамдардың жеулеріне болады. Ал жаза және ихсар, нәзір құрбандарының етінен тек қана кедейлер жейді. Иелеріне және өзінің қол астындағы қарауға міндетті адамдарына, жалпы байларға жеуге болмайды.
Құрбан шалуға жағдайы келмейтіндер не істейді?
Тәматтуғ немесе қиран қажылығын орындағандар мойындарына уәжіп болған шүкір құрбанын шалуға мүмкіншіліктері болмаған жағдайда 10 күн ораза ұстайды. Он күннің үш күні қажылық уақытында, жеті күні қажылық айларынан кейін. Қажылық айларында ұсталатын үш күн ораза ихрамға кіргеннен кейін құрбан айттың алғашқы күніне дейін ұсталуы тиіс. Тәматтуғ қажылығында бұл үш күнді умра ихрамынан кейін, қажылық ихрамына кірмес бұрын ұстауға болады.
Үш күн ораза ұстағаннан кейін, ихрамнан (шаш алдырып яки қысқартып) шықпай тұрып, құрбан шалу күндерінде уәжіп құрбанды шалуға мүмкіншілік туып жатса, міндетті түрде құрбан шалады. Егер құрбан шалу күндерінен кейін құрбан шалуға мүмкіншілік туып жатса, құрбан шалу шарт емес.
Құрбанның орнына ұсталатын қажылықтағы үш күнді, қажылықтан кейін ұсталатын жеті күн оразаны араларына күн салмай бірінен кейін бірін ұстау – абзал. Бірақ араларына күн салып, үзіп-үзіп ұстауға да болады. Қажылық айларынан кейін ұсталатын жеті күнді Меккеде ұстауға болады. Бірақ отандарына кайтқаннан кейін ұстау – абзал.